Morgunblaðið - 13.02.2021, Qupperneq 31

UMRÆÐAN 31
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 13. FEBRÚAR 2021
Svandís Svavars-
dóttir heilbrigðis-
ráðherra birti ágætan
pistil í Morgunblaðinu
19. janúar sl. um geð-
heilbrigðisþjónustu.
Meðal þess sem hún
nefnir þar eru þær úr-
bætur sem orðið hafa
með tilkomu geð-
heilsuteymanna og
þeirri vinnu sem lögð
hefur verið í að draga úr biðlistum
vegna ADHD-greininga.
Þessu ber vissulega að fagna. Óhjá-
kvæmilegt er þó að benda á að geð-
heilsuteymin eru ekki ætluð öllum. Í
upplýsingum á heimasíðum geð-
heilsuteymanna kemur m.a. fram að
það sé „frábending“ að vera með
þroskaraskanir (einhverfuróf) og er
einstaklingum með þær greiningar
vísað frá þegar þeir leita eftir þjón-
ustu geðheilsuteymanna. Í þessu er
fólgin augljós og alvarleg mismunun
á grundvelli fötlunar hvað varðar að-
gang að heilbrigðisþjónustu. Slík mis-
munun fer í bága við íslensk lög og
samning Sameinuðu þjóðanna um
réttindi fatlaðs fólks og fleiri fjöl-
þjóðlega mannréttindasamninga sem
íslenska ríkið hefur skuldbundið sig
til að virða og framfylgja.
Í þessu sambandi viljum við einnig
vekja athygli heilbrigðisráðherra, fé-
lagsmálaráðherra og annarra á að til
að fá greiningu vegna einhverfu eða
þroskaröskunar þarf fólk sem orðið
er eldra en 18 ára að leita til sjálf-
stætt starfandi sérfræðinga. Fyrir
þær greiningar þarf fólk að greiða há-
ar fjárhæðir. Mjög oft er þar um ein-
staklinga að ræða sem hafa ekki fjár-
hagslega burði til að mæta þeim
kostnaði. Margvísleg lögbundin þjón-
usta og réttindi eru þó í raun háð því
að slík greining liggi fyrir.
Nú er verið að stofna geð-
heilsuteymi fyrir fólk með þrosk-
araskanir og/eða einhverfu. Það
teymi á þó eingöngu að sinna þeim
hópi sem er í búsetu og þjónustu
sveitarfélaganna, samkvæmt þeim
upplýsingum sem við höfum fengið.
Við verðum því að beina þessari
spurningu til heilbrigðisráðherra og
treystum því að hún svari henni fljótt
og skýrt:
Hvar leggur ráðherra til að fólk
með þroskahömlun og/eða einhverfu,
sem ekki er í búsetu og þjónustu
sveitarfélaga, fái nauðsynlega geð-
heilbrigðisþjónustu?
Afar brýnt er að fá svar við þessari
spurningu án frekari dráttar þar sem
vitað er og viðurkennt að geðraskanir
eru algengur fylgifiskur einhverfu.
Opið bréf til ráðherra:
geðheilsuteymi fyrir útvalda
Eftir Bryndísi
Snæbjörnsdóttur og
Olgeir Jón Þórisson
» Geðheilsuteymi
heilsugæslunnar
vísa fólki með þroska-
hömlun og á einhverfu-
rófi frá. Óskað er eftir
svörum heilbrigðis-
ráðherra.
Bryndís
Snæbjörnsdóttir
Höfundar eru formenn Landssamtak-
anna Þroskahjálpar og Einhverfu-
samtakanna.
Olgeir Jón
Þórisson
Allir vita að skóla-
kerfið okkar er ónýtt, og
allir vita hvers vegna, en
engir tveir hafa sömu
skoðun og eru þess
vegna hluti af þeim
vanda sem kerfið hefur
við að glíma. Í dag eru
meira en fimm áratugir
síðan núverandi kerfi
var þróað upp úr öðru
fjörutíu ára gömlu, en
fáir gera sér grein fyrir
því og enn færri skilja það.
Skólakerfið okkar er byggt fyrir
kennara fremur en börn. Þannig þjón-
ar það kennurunum og ræðst af duttl-
ungum þeirra og skoðunum, en ekki
nemendunum. Kennarar eru þess
vegna valdir fyrir nemendurna, en
ekki nemendur sem hæfa kenn-
urunum. Af þessu leiðir meðal annars
að kennari, sem er góður í að leiðbeina
hægfara nemum, hæfir oft ekki þeim
sem hraðar geta farið í náminu. Þarna
gætir og mjög pólitískra áhrifa gam-
alla tíma og genginna, það að allir séu
jafnir og allir séu eins, umhverfið móti
mennina, en í engu meðfædd greind
eða hæfileikar og jafnframt misjafnt
hæfi til að tileinka sér og
venjast umhverfi sínu.
Núverandi skólakerfi
var sett upp í þeim anda
sinnar samtíðar að
stúlkum fram til þess
tíma höfðu verið kennd
allt önnur fræði en pilt-
um. Það voru til hús-
mæðraskólar og stúlk-
um höfðu verið
innprentaðar dyggðir
kvenlegra eiginleika
ásamt tilgangi þeirra í
samfélaginu. En guð
minn góður, það eru fimmtíu ár síðan!
Samt sem áður verður að taka tillit
til þess sannleika að strákar eru öðru-
vísi en stúlkur og það hefur verið vitað
nokkuð lengi. Auk þess er líkamlegur
þroski misjafn og þar af leiðandi ætti
að vanda betur og taka miklu meira
tillit til þroska nemenda í hverjum
bekk og binda sig í alls engu við gömlu
kröfurnar um blandaða bekki. Þó með
því skilyrði að ekkert banni þessa svo-
kölluðu blöndun í bekki þar sem það á
við.
Hitt er svo aftur miklu meira mál að
val nemenda í bekki er enn miðað við
heilt ár, en það er þess valdandi, að
allt að heils árs aldursmunur getur
verið milli nemenda í sama bekk. Eitt
ár markar allmikinn mun á þroska
ungmenna, enda er það vel þekkt
staðreynd, að þeir sem til forystu velj-
ast í bekkjum, eru oftar fæddir á fyrri
hluta árs en seinni. Þetta verður með-
al annars þess valdandi að þeir sem
yngri eru í bekk, jafnvel þó ekki muni
nema hálfu ári, verða oftar fyrir áreiti
og einelti.
Þess vegna ætti að velja í tvær
bekkjardeildir eftir aldursári hvers
nemanda þannig að aldursmunurinn
sé aldrei meiri en sex mánuðir.
Ég læt þetta nægja í bili og vona að
þessi fáu orð fái vakið fólk til umræðu
um þau vandamál sem hrópa til okkar
á lausn og óþolandi bíða úrlausnar í
samfélagi okkar.
Eftir Kristján Hall
» Þetta verður meðal
annars þess
valdandi að þeir sem
yngri eru í bekk, jafnvel
þó ekki muni nema hálfu
ári, verða oftar fyrir
áreiti og einelti.
Kristján Hall
Höfundur er afi á eftirlaunum.
Börnin okkar og skólinn
Tveir dyggðum
prýddir dánumenn,
þeir Jón Baldvin
Hannibalsson og Bene-
dikt Jóhannesson, fóru
mikinn eftir að hluta-
bréf í stöndugu útgerð-
ar og fiskvinnslu-
fyrirtæki gengu í arf
eins og fara gerir. Svo
er að sjá sem að þeir
telji verðmæti hluta í
þessari atvinnugrein byggist ein-
vörðungu á einu og aðeins einu – að
hafa fengið úthlutaðan kvóta, ekki á
rekstrarárangri.
Hinir snauðu eða
þeir dyggðum prýddu
Ekkert hafa þeir fyrir að útskýra
af hverju einstökum fyrirtækjum
gengur betur en öðrum. Ekkert um
nýju tæknibyltinguna í sjávar-
útvegnum eða markaðsstarfið. Ekk-
ert um arðsemi fiskveiða eða árang-
ur Íslendinga miðað við aðra. Sem sé
ekkert málefnalegt framlag. Þess í
stað fer Benedikt með heiftugan
kveðskap sem vísar til dyggðum
snauðra fanta sem safna auð með
augun rauð en aðra brauðið vantar.
Hinir dyggðum snauðu fantar eru þá
útgerðarmennirnir, en þá félaga Jón
Baldvin og Benedikt vantar þar á
móti sárlega brauð. Annar þessara
öðlinga sagði eitt sinn um svipaðan
málstað að hann væri betur til þess
fallinn að syngja um en færa rök fyr-
ir honum.
Enga kröfu gera þeir til að eig-
endur fyrirtækja sem nýta önnur
nátturugæði, mengunarkvóta o.s.frv.
sæti takmörkunum á erfðarétt-
indum. Við sem oft og lengi höfum
dvalist í fyrrum ríkjum sovétsins
þekkjum gildi eignarréttarins. Það
gerði Arnór heitinn Hannibalsson
sannarlega.
Benedikt var í stjórn Útgerðar-
félags Akureyringa frá árinu 1997 til
ársins 2003. Lauk þar með afskiptum
dyggðum prýddra, en við tók nokkru
síðar snauður fantur. Hann er nefnd-
ur Guðmundur í Brimi. Um kvóta-
eign Útgerðarfélags Akureyringa,
afdrif kvótans, afskipti Benedikts af
útgerð og til samanburðar hvernig
snauðum fanti hafur tekist upp verð-
ur að rita sérstaka grein.
Veldur hver á heldur
Hvað skyldi nú valda verðmæt-
isaukningu kvótans frá kaupverði
hans? Jú, þekkingin á vinnslu aflans
eykst. Heimskunn há-
tæknifyrirtæki hafa
orðið til, tengd veiðum
sem áður voru ríkis-
styrktar. Þeir sem best
kunna til verka geta
bætt í þannig að hag-
kvæmnin eykst, hinir
ekki svo mjög; saman
eykur þekking og
tækni verðmæti við úr-
vinnslu kvótans. Sem
barn og unglingur las
ég Rétt mér til tjóns í
lesefnisskorti, frá
fyrsta hefti til hins síðasta. Nú afrita
þeir félagar fræði nafna míns Ol-
geirssonar um eignarréttinn.
Benedikt Jóhannesson hefur smit-
ast af grænu veirunni. Hann og fé-
lagar hans vilja gera afrakstur þekk-
ingarauka og tækninýjunga í
fiskveiðum upptækan. Að stökkva
svo á nýja stjórarskrárvagninn á svo
að skola honum aftur á þing. Bene-
dikt er nú heldur síðbúinn þátttak-
andi í búsáhaldabyltingunni. – Eða
er erindi hans að búa í haginn fyrir
valdatöku Evrópusambandsins á Ís-
landi?
Húslestrar handa
fóstbræðrum
Benedikt vitnar til vísu skálds sem
fætt var á 18. öld til að tala þá niður
sem stunda útgerð og fiskvinnslu á
Íslandi. Honum og öðrum er vert að
benda á annan höfund sem dó á
þeirri öld, Jón biskup Vídalín. Ekki
hafa margir lagt meira til málsins en
hann nema ef vera skyldi Oddur
Gottskálksson (sem er að vísu nú
orðið bannfærður í barnaskólum). –
Heiftin er aldrei einsömul. Um fylgi-
fiska hennar fjallar meistari Jón
víða. Sá lestur er hollur hverjum
manni, ekki síst lösturum. En ekki
vil ég þó eyða orðum á prestinn sem
stundar t.a.m. fordæmingu gyðinga
og tjáði sig um erfðirnar í útvarps-
messu. Einhvers staðar verður mað-
ur að draga mörkin.
Eftir Einar S.
Hálfdánarson
» Benedikt Jóhann-
esson var í stjórn
ÚA frá árinu 1997 til
ársins 2003. Lauk þar
með afskiptum dyggð-
um prýddra, en við tók
nokkru síðar snauður
fantur.
Einar S. Hálfdánarson
Höfundur er hæstaréttarlögmaður og
löggiltur endurskoðandi.
Gert út á
vondum miðum
linga. Hér er því um
stórmál að ræða við-
víkjandi heilsu fólks og
lífshamingju enda hafa
menningarþjóðir sem
liggja mun sunnar á
hnettinum en við tekið
þessi mál föstum tök-
um. Bæði Þjóðverjar
(DIN 5034-1) og Eng-
lendingar (BRE Report
BR209) taka þessi mik-
ilvægu mál mjög alvar-
lega. Á heimasíðu
Rannsóknastofnunar
byggingariðnaðarins í Englandi
(BRE) er að finna eftirfarandi upp-
lýsingar (í íslenskri þýðingu): „Ný-
legar rannsóknir hafa sýnt að dags-
ljós er mikilvægara en áður var
viðurkennt. Vísindamenn hafa upp-
götvað nema í augum sem eru næm-
ir fyrir dagsljósi og stjórna svefni
og vöku og gefa frá sér hormón sem
hjálpa til við að verja okkur fyrir
krabbameini og öðrum sjúkdómum.
Þetta er ástæða þess að í drögum
að Evrópustaðli á þessu sviði eru nú
gerðar mun meiri kröfur en nú er
gert í leiðbeiningum BRE.“
Opinberir aðilar hér á landi, sem
eiga að gæta hagsmuna almennings
á þessu sviði, skella samt hér við
skollaeyrum, þrátt fyrir frumkvæði
Guðmundar Hannessonar og þótt
Ísland liggi mun norðar en ofan-
greind lönd. Þetta eru líka atriði
sem ætti að taka fullt tillit til í til-
lögum um „þéttingu byggðar“.
Árni Ólafsson arkitekt tjáði sig
nýlega um þetta í eftirfarandi feis-
bókarfærslu: „Brottfall allra gæða-
krafna á húsnæðismarkaði er mjög
alvarlegt mál. Með þeim rökum að
reglugerðarákvæði geti ekki tryggt
gæði hafa öll gæðaákvæði verið felld
út úr byggingarreglugerð (þ.e. önn-
ur en tæknileg). Meira að segja síð-
asta hálmstráið í gömlu byggingar-
reglugerðinni – „íbúðir skulu þannig
hannaðar að þær njóti fullnægjandi
dagsbirtu og henti sem best til íbúð-
ar“ – var fellt út. Vel hönnuð híbýli,
sem eru vönduð, hagkvæm og end-
ingargóð umgjörð um heimilið, eru
líkleg til að nýtast um langa framtíð.
Slík hús munu jafnvel nýtast um
aldir með eðlilegu viðhaldi og án
meiriháttar breytinga. Þess vegna
er það beinlínis í þágu umhverfisins
að vanda sig. Illa hönnuð undirmáls-
hús sem eingöngu taka mið af
skammtíma peningamarkaðssjón-
armiðum og gróða fyrsta eiganda
(byggjanda) vinna jafnvel gegn öll-
um skynsamlegum umhverfismark-
miðum sveitarfélaga, ríkis og al-
þjóðasamfélagsins.“ Undir þetta
skal tekið og ekki dugar að segja
einungis eins og nú er gert: „öll
birtuskilyrði og ljósmagn sé í fullu
samræmi við þá starfsemi sem fer
fram.“
Við höfum núna, í byrjun 21. ald-
arinnar, aldrei verið betur í stakk
búin til að tryggja Íslendingum gott
og heilsusamlegt húsnæði á viðráð-
anlegu verði og fylgjast með því að
fólk hírist ekki eða sé hýst eins og
búsmali í ólöglegu húsnæði. Nýlegar
fréttir benda samt til þess að 5-
7.000 einstaklingar búi í „óleyfisí-
búðum“ hér á landi þrátt fyrir yf-
irlýsingu ríkisstjórnarinnar um um-
bætur í húsnæðismálum sem hluta
af kjarasamningum. Fyrir lækn-
ismenntað fólk í borgarstjórn
Reykjavíkur ætti það líka að vera
nokkuð ljóst hvaða áhrif þetta
ástand hefur á líf og heilsu þessara
einstaklinga.
Þótt Menningarstefna í mann-
virkjagerð hafi líka verið gefin út af
menntamálaráðuneytinu árið 2007
og endurútgefin 2014 er ekki heldur
að sjá að hún hafi hér haft mikil
áhrif.
Nú kann vel að vera að ráðherra
skipulags- og byggingarmála sé afar
sáttur við þetta ástand, en þá væri
heldur ekki úr vegi að hann myndi
tjá sig um málið vel fyrir næstu al-
þingiskosningar. Lítil von er til þess
að íslenskur almenningur sætti sig
við að þeir aðilar sem hafa verið
kosnir til að gæta hagsmuna hans
vinni beinlínis gegn hagsmunum
fólks með marklausri lagasetningu
og framgangi mála eins og núver-
andi ástand bendir til.
Eftir Gest Ólafsson » Við höfum aldrei ver-
ið betur í stakk búin
til að tryggja Íslend-
ingum gott og heilsu-
samlegt húsnæði á við-
ráðanlegu verði.
Höfundur er arkitekt og skipulags-
fræðingur, FAÍ, FSFFÍ.
skipark@skipark.is
Í ár minnumst við
þess að 100 ár eru lið-
in frá setningu fyrstu
skipulagslaganna hér
á Íslandi, en höfundur
þeirra, Guðmundur
Hannesson læknir,
gerði sér fulla grein
fyrir þeim áhrifum
sem skipulag byggðar
hefur á heilsu og vel-
ferð íbúanna. Þetta
var líka eitt grundvall-
aratriða í fyrstu skipulagslögunum
og í nútímastefnu í byggingarlist (e.
Modern Movement) og ekki úr vegi á
þessum tímamótum að horfa til baka
og meta hvernig við höfum farið með
þessa þekkingu. Þetta eru því ekki
nein ný sannindi og lengi hefur verið
vitað m.a. um áhrif dagsbirtu og sól-
arljóss á námsgetu barna og ung-
Gestur Ólafsson
Íbúðir fyrir Íslendinga