Morgunblaðið - 27.03.2021, Side 28

28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. MARS 2021
Dalsbraut 14 - 260 Reykjanesbæ
Nánari upplýsingar á skrifstofu s. 420 6070 eða eignasala@eignasala.is
Mjög nýleg og falleg 4ra herbergja endaíbúð á 2. hæð
í nýlegu fjölbýli í Dalshverfi í Reykjanesbæ.
Frábær staðsetning við nýjan gunn- og leikskóla.
Jóhannes Ellertsson
Löggiltur fasteignasali – s. 864 9677
Júlíus M Steinþórsson
Löggiltur fasteignasali – s. 899 0555
Verð 38.990.000 89,9 m2
O
ft er ekki einungis fróðlegt heldur hreinlega skemmtilegt að hlýða á
sérfræðinga um jarðvísindi og náttúruvá fjalla um sérsvið sitt í
fjölmiðlum. Hér eru ekki aðeins vísindamenn í fremstu röð heldur
virðist mörgum þeirra einkar lagið að fræða okkur hin um þau
náttúruöfl sem við er að etja. Minnir þetta enn og aftur á mikilvægi þess að
kennsla og miðlun rannsókna fari fram á íslensku í sem allra flestum sér-
greinum og að haldið verði áfram að mynda og nota íslensk sérfræðiorð.
Þannig þjálfast nemendur frá upphafi í að fjalla um vísindin á íslensku og vex
síður í augum þegar fram í sækir að fræða almenning á lipru og skiljanlegu
íslensku máli.
Þessa dagana gæti verið að myndast dyngja við Fagradalsfjall. Ein þekkt-
asta dyngjan á Íslandi er Skjaldbreiður. Náttúrufræðingurinn Jónas Hall-
grímsson var heillaður af mikilfengleik þeirra krafta sem þar höfðu verið að
verki þúsundum ára fyrir Ís-
lands byggð. Um Skjald-
breið orti hann eitt sitt
þekktasta kvæði: „Fanna
skautar faldi háum fjallið,
allra hæða val, hrauna veitir
bárum bláum breiðan fram
um heiðardal.“ Myndir af
eldgosinu á Reykjanesskaga kalla einnig fram í hugann ljóðlínurnar „Belja
rauðar blossa móður, blágrár reykur yfir sveif“.
Orðið hraun á sér fornar norrænar rætur og var þekkt í Skandinavíu (sbr.
danska orðið røn um ,grjóthrúgu‘ eða klappir í sjó‘), í Færeyjum (sbr. orðið
reyn klappir, grýtt land‘) og á eyjum norður af Skotlandi, sbr. á Hjaltlandi
røni klöpp‘. Sett hefur verið fram sú tilgáta (óstaðfest) að heiti eyjunnar
Rona undan Skotlandi sé komið úr norrænu Hrauney klettaey, grjótey‘.
Eins og dæmin hér á undan benda til hefur orðið hraun verið notað í nor-
rænu, um klappir, steina og grjót, áður en formæður okkar og forfeður
kynntust landsháttum á Íslandi og eldvirkninni hérlendis. Raunar er enn
þekkt í íslensku máli að orðið hraun sé haft um urð og grjót sem hrynur úr
hömrum í fjallshlíð. En eftir landnám fær orðið hraun sem sé nýjar merking-
ar í viðbót við hinar eldri. Nú er það haft um storknaða hraunkviku, eld-
brunnið grjót, sem og um hraunkvikuna sem rennur í eldgosi. Hraunið í
Geldingadölum er viðbót við landið okkar líkt og sjálft orðið hraun tók á sín-
um tíma við nýrri merkingu þegar nýjar aðstæður blöstu við málnotend-
unum.
Orðið hraun er skemmtileg þraut fyrir nemendur sem læra íslensku sem
erlent mál og má telja vel af sér vikið þegar þeim tekst að bera það fram eins
og innfæddir. Bókstafatvenndin h+r táknar aðeins eitt hljóð, óraddað r, sem
er býsna sjaldgæft í tungumálum. Ekki tekur betra við þegar nemendur
þurfa að tileinka sér að tvenndin a+u táknar tvíhljóð sem líkist hvorki a né u
en þess í stað eiginlega öí. Norðmaður nokkur sem lagt hafði stund á „gam-
melnorsk“ sagði mér einu sinni í óspurðum fréttum á íslensku að hann væri
ástmaður. Mig grunar að hann hafi meint Austmaður.
Hraun
Tungutak
Ari Páll Kristinsson
aripk@hi.is
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Dyngja Þessa dagana gæti verið að myndast dyngja við Fagradalsfjall.
A
ð morgni laugardags 20. mars bárust frétt-
ir um að Magnús Tumi Guðmundsson,
prófessor í jarðeðlisfræði, teldi gosið sem
hófst við Fagradalsfjall á Reykjanesi
kvöldið áður „óttalegan ræfil“. Páll Einarsson jarð-
eðlisfræðingur kallaði gosið „ræfilslegt“. Víðir
Reynisson sem stóð vaktina á vegum Almannavarna
sagði gosið „pínulítið“.
Þegar leið á vikuna jókst virðingin fyrir gosinu.
Það kynni að standa árum saman, yrði ef til vill
dyngja á borð við Skjaldbreið, beintengd við möttul
jarðar. Þarna gæfist einstakt tækifæri til jarðfræði-
rannsókna, þetta gæti orðið dæmigert „túristagos“ á
besta stað, skammt frá Keflavíkurflugvelli og Bláa
lóninu.
Þótt varað væri við eiturgufum, jarðeldahættum,
vondu veðri og drjúgri gönguleið yfir torfært land í
myrkri streymdu þúsundir manna á vettvang til að
sjá náttúruundrið með eigin augum. Gönguleið var
stikuð og skipuleggja átti sætaferðir sem næst gos-
stað með rútum úr Grindavík ef veirufaraldurinn
leyfði.
Faraldurinn leyfði það hins vegar ekki því að
fyrri hluta vikunnar bárust
óþægilegar fréttir um smit í
grunnskólum Reykjavíkur sem
kölluðu miðvikudaginn 24. mars á
hörðustu sóttvarnaaðgerðir hér
til þessa. Frjálsræðið hér hafði
verið litið öfundaraugum í öðrum
löndum og draumar vöknuðu um
að með nýjum reglum mætti
blása til sóknar með fjölgun er-
lendra ferðamanna.
Þetta er rifjað upp hér til að
minna á að við erum ekki herrar jarðarinnar heldur
verðum að laga okkur að duttlungum náttúrunnar
hvort sem þeir birtast sem hraunstraumar úr iðrum
jarðar eða ósýnileg veira sem sækir á þá sem veita
minnsta viðnám. Fyrst gamalmenni og nú skóla-
börn. Jarðeldunum fylgja ósýnilegar, banvænar
gufur, lúti göngumenn til jarðar til að huga að skó-
þveng sínum geta þeir andað þeim að sér. Mælt er
með gasmæli og -grímu í gönguferð að gosstað en
tveggja metra reglu og grímu auk handþvottar
vegna veirunnar.
Allt kallar þetta á að menn tileinki sér nýja hætti
að kröfu náttúrunnar. Það hefur einnig kallað á
kröfur í orðavali. Þótt kórónuveiran eigi uppruna í
Kína greip um sig sérkennileg sefjun um að ekki
mætti nefna hana Kínaveiruna. Á hinn bóginn er
talað frjálslega um breska, suðurafríska eða bras-
ilíska afbrigði veirunnar. Feluleikur í þágu Kínverja
í þessu efni ber vott um sérkennilega meðvirkni.
Kínverjar láta ekki sitja við að krefjast hennar
vegna nafnsins á veirunni heldur ýta undir hana
með reglum um að útlendingar sprautaðir með kín-
versku bóluefni njóti sérréttinda við komu til Kína.
Þegar smit jukust hér á landi í byrjun vikunnar
létu einhverjir í veðri vaka að þau mætti rekja til
umræðna fyrir viku um að auðvelda bólusettum ein-
staklingum að koma til landsins. Þetta er að sjálf-
sögðu firra. Hér eru í gildi landamærareglur sem
voru hertar 19. febrúar 2021 með því að taka upp þre-
falda skimun, krefjast PCR-prófs, neikvæðs sýnatöku-
prófs, auk tveggja skimana.
Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra mótmælti í
útvarpsviðtali 25. mars gagnrýni á landamæravörsl-
una með þeim orðum að við hefðum haft eina skilvirk-
ustu landamæraaðgerð sem finna mætti með tvöföldu
skimuninni og síðan hefði PCR-prófið komið til sög-
unnar, „þannig að í raun og veru hefur verið þreföld
skimun á landamærum og sóttkví,“ sagði forsætisráð-
herra og bætti við að það gætu komið upp tilvik þar
sem þessum reglum væri ekki fylgt: „Það er ekki
100% mæting í seinni skimun.“
Kári Stefánsson orðaði það svo í Kastljósi 24. mars
að um helgina hefði greinst veira
sem ekki væri unnt að rekja til
neinna. „Það bendir til þess að
veiran hafi laumað sér inn í landið
með einstaklingi sem við misstum
einhvern veginn af,“ sagði Kári og
bætti við:
„Svo er annað í þessu sem má
ekki ræða, sem er svolítið erfitt.
Mjög stór hundraðshluti þeirra
sem koma hingað sýktir kemur frá
Austur-Evrópu. Býsna stór hundr-
aðshluti þeirra hefur búsetu á Íslandi, en eru nú at-
vinnulausir og koma hingað til þess að fá atvinnuleys-
isbætur með reglulegu millibili, og fara síðan heim til
sín. Ástæðan fyrir því að það er erfitt að tala um
þetta er sú að það er svo stutt milli þess að segja
þetta, og einhvers konar útlendingaandúðar, sem er
óásættanleg. En þetta er bara staðreynd, svona líta
tölurnar út, og við verðum að finna einhverja leið til
að takast á við það.“
Að Kári Stefánsson taki jafnvirkan þátt í umræðum
um aðgerðir vegna Covid-19-faraldursins og raun er
stuðlar ekki aðeins að miðlun verðmætra upplýsinga
og ábendinga um faraldurinn heldur minnir á mikil-
vægi samstarfs opinberra aðila og einkaaðila þegar
tekist er á við verkefni á sviði heilbrigðismála og
mörgum öðrum sviðum.
Til að jafnvægi skapist og rétt sýn fáist á mikilvæg
viðfangsefni er óhjákvæmilegt að treysta ekki alfarið
á opinbera kerfið sem lýtur eigin lögmálum. Öflugir
aðilar utan þess verða að hafa þrek til að veita að-
hald. Atvinnuleysisbótakerfið er eitt þessara kerfa.
Nú leiðir smithættan vonandi til þess að litið sé til
starfsreglna þar og hvernig skráningum og afskrán-
ingum í það kerfi er háttað. Kári rauf þögnina og nú
verða aðrir að tala og útskýra fyrir þeim sem borga
brúsann.
Af jarðeldum og veiru
Gönguleið var stikuð og
skipuleggja átti sætaferðir
sem næst gosstað með
rútum úr Grindavík ef
veirufaraldurinn leyfði.
Björn Bjarnason
bjorn@bjorn.is
Fyrir nokkrum misserum vargerð könnun um fallegasta
orðið á íslensku, og varð „ljós-
móðir“ fyrir valinu. Það var eðli-
legt. Hvort tveggja er, að orðið
sjálft er fallegt og þjált og að mik-
il birta hvílir yfir merkingarsviði
þess: ný börn að koma í heiminn,
mikil blessun fámennri þjóð.
Hvernig ætti að þýða þetta orð?
Hver tunga á sér einmitt orð, sem
örðugt er að þýða, vegna þess að
merkingarsvið þeirra vísa til sér-
stakrar sögu og menningar, hugs-
unarháttar og aðstæðna. Dæmi
eru enska orðið „gentleman“ og
danska orðið „hygge“.
Hér bendi ég á tvö önnur sér-
stök orð í íslensku. Annað er „vor-
maður“. Það skírskotar til kyn-
slóðarinnar, sem hóf að láta að sér
kveða eftir aldamótin 1900 og var
ráðin í að koma Íslandi, þá fátæk-
asta landi Vestur-Evrópu, í
fremstu röð. Þetta voru vormenn
Íslands og auðvitað af báðum
kynjum. Þetta voru verkfræð-
ingar, sem lögðu vegi, hlóðu stífl-
ur, smíðuðu brýr, reistu hús og
bægðu frá óhreinindum, kulda og
myrkri með vatns-, hita- og raf-
magnsveitum, læknar, sem skáru
burt mein og bólusettu gegn far-
sóttum, kennarar, sem vöktu
áhuga nemenda sinna á sögu Ís-
lands og einstæðum menningararfi
og brýndu fyrir þeim að vanda
mál sitt, kveiktu í þeim metnað
fyrir Íslands hönd, útgerðarmenn,
sem ráku vélbáta og togara og öfl-
uðu drjúgra gjaldeyristekna, iðn-
rekendur, sem veittu fjölda manns
atvinnu og nefndu fyrirtæki sín
rammíslenskum nöfnum. Orðið
„vormaður“ lýsir von íbúanna á
norðurhjara veraldar um meiri
birtu.
Hitt orðið er „sálufélag“. Í ís-
lenskum þjóðsögum er hermt, að
Sæmundur prestur í Odda hafi
heyrt í fornum spám, að honum
væri ætlað sálufélag með fjósa-
manni á Hólum. Eitt sérkenni Ís-
lendinga er, að þeir eru miklu
fastmótaðri heild en flestar aðrar
þjóðir. Stéttamunur er hér minni
og kjör jafnari en víðast annars
staðar, eins og nýjustu alþjóðlegu
mælingar staðfesta. Íslendingar
tala ekki ótal mállýskur, og þeir
geta hæglega lesið þá tungu, sem
töluð hefur verið hér frá önd-
verðu. Hver maður á því sálufélag
við alla aðra Íslendinga, frá fyrstu
landnámsmönnunum, Ingólfi Arn-
arsyni og Hallveigu Fróðadóttur,
til þeirra nýfæddu barna, sem
ljósmæðurnar taka á móti þessa
stundina. Mikill skaði væri að því
að rjúfa þetta sálufélag eins og nú
er reynt að gera í nafni fjölmenn-
ingar.
.Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Vormaður og sálufélag