Morgunblaðið - 31.03.2021, Blaðsíða 30

30 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 31. MARS 2021
VIÐTAL
Stefán Gunnar Sveinsson
sgs@mbl.is
„Eftir á að hyggja var það nú ekki ég
sem skrifaði bókina, heldur var það
bókin sem skrifaði mig,“ segir Hann-
es Hólmsteinn Gissurarson, prófess-
or í stjórnmálafræði, um tildrög nýj-
ustu bókar hans, Twenty-Four
Conservative-Liberal Thinkers, sem
nýverið kom út í tveimur bindum.
Hannes segir að hann hefði tekið að
sér að skrifa stutt yfirlit fyrir hug-
veituna New Direction í Brüssel um
nokkra frjálslynda íhaldsmenn og
hugmyndir þeirra, en að verkið hafi
vaxið í höndum sér.
Hannes tekur fram að hann hafi
verið byrjaður á verki sínu löngu fyr-
ir heimsfaraldurinn, en hann hafi gef-
ið sér gott næði til að grúska og
grufla. Hannes nýtti sér því tækifær-
ið til þess að kynna sér aftur verk ým-
issa hugsuða sem hann þekkti vel, svo
sem Johns Locke, Adams Smith,
Friedrichs Hayek, Karls Popper og
Roberts Nozick, en um leið kynnti
hann sér höfunda sem hann hafði
ekki lesið mjög vandlega áður, og
nefnir Hannes þá Benjamin Con-
stant, Michael Oakeshott og Bertr-
and de Jouvenel sem dæmi. Útgef-
andinn í Brüssel hafi svo reynst
ánægður með handritið og ákveðið að
breyta því úr skýrslu í bók og gefa
hana út í tveimur bindum með mörg-
um myndum og sparaði ekkert til.
Heilbrigð þjóðrækni er holl
Aðspurður hvort eitthvað hafi
breyst í skoðunum Hannesar frá því
að hann sneri heim sem ungur frjáls-
hyggjumaður úr doktorsnámi sínu,
nefnir hann tvennt sem hann sjái
skýrara en áður. „Annað er að hefð-
bundnir frjálshyggjumenn, til dæmis
Hayek og Popper, hafa verið frekar
fjandsamlegir þjóðernishyggju. Ég
er hins vegar hlynntur heilbrigðri
þjóðrækni, virðingu fyrir eigin tungu,
sögu og bókmenntum, sem er ekki
árásargjörn, en felst í því að þjóðin
vill vera hún sjálf. Norðmenn sögðu
skilið við Svía 1905 af því að þeir vildu
vera Norðmenn, ekki Svíar. Finnar
sögðu skilið við Rússa 1917 af því að
þeir vildu vera Finnar, ekki Rússar.
Við sögðum skilið við Dani 1918 af því
að við vildum vera Íslendingar, ekki
Danir.“
Hannes segir í bók sinni frá því
þegar hjónin Rose og Milton Fried-
man voru á Íslandi og Rose spurði
hvers vegna við töluðum ekki ensku,
það væri miklu hagkvæmara. „Milton
andmælti henni og sagði að auðvitað
vildu Íslendingar tala sitt eigið mál úr
því þeir hefðu það. Já, af hverju tölum
við ekki ensku? Af því að við erum Ís-
lendingar og ráðum engu um þau ör-
lög alveg eins og við erum fædd af
einhverjum foreldrum sem við höfum
ekki valið. Þetta er það sem við erum.
Maðurinn þarf að eiga einhvers stað-
ar heima, og hann á venjulega heima
hjá sinni þjóð, þótt heimilið megi ekki
breytast í fangelsi.“
Hannes bætir við að sér þyki það
sjálfsagt að menn geti flust eitthvað
annað, ef þeim og viðtakendunum
hentar. „Það er talsverður sannleikur
í orðum Rómverjans sem sagði að
föðurlandið væri alls staðar þar sem
gott væri að vera. Við Íslendingar er-
um þó svo lánsamir að hér er gott að
vera þrátt fyrir jarðskjálfta, eldgos,
nöldrið og veðrið.“
Seinna atriðið sem Hannes nefnir
er að breytingar þurfi að vera þannig
að menn eða hópar skaðist ekki til-
finnanlega á þeim. „Menntamenn
mega ekki keyra í gegn hugðarefni
sín. Þróun við gagnkvæma aðlögun er
skárri en bylting. Fámennur minni-
hluti má ekki neyða skoðunum sínum
upp á aðra, og raunar má fjölmennur
meirihluti ekki heldur neyða skoð-
unum sínum upp á einhverja minni-
hluta, nema brýna nauðsyn beri til,“
segir Hannes.
„Á frjálsum markaði neyðir enginn
neinu upp á aðra, menn kaupa aðeins
og selja ef þeir vilja það sjálfir. Ef þú
ert óánægður, þá ferðu eitthvað ann-
að. Í stjórnmálum er ekki til sama
vernd í neinum útgöngumöguleika.
Þess vegna þarf að tryggja hagsmuni
allra með settum reglum.“
Sæki vald sitt til þjóðarinnar
Á meðal þeirra 24 sem Hannes skil-
greinir sem frjálslynda íhaldsmenn
eru Snorri Sturluson og heilagur
Tómas af Akvínas, en fyrsti kafli bók-
arinnar fjallar um Snorra. „Frjáls-
lynd íhaldsstefna eins og ég skilgreini
hana á rætur sínar í þeirri hugsun
miðaldamanna að ráðamenn sæki
vald sitt til þjóðarinnar og séu bundn-
ir af ákveðnum reglum, af ákveðnum
réttindum borgaranna, og ef þeir
brjóta þessar reglur, ef þeir ganga á
þessi réttindi, þá megi þjóðin steypa
þeim af stóli. Þetta kemur skýrt fram
hjá þeim tveimur miðaldamönnum,
sem ég skrifa um, þeim Snorra og
heilögum Tómasi af Akvínas,“ segir
Hannes, en viðurkennir að þeir séu
ekki eiginlegir frjálshyggjuhugsuðir.
„Þeir voru auðvitað uppi fyrir daga
frjálshyggjunnar, þótt þeir leggi
vissulega hugmyndir til hennar.“
Hannes bætir við að hann telji ekki
rétt að kalla Heimskringlu kon-
ungasögu. „Hún er saga átaka kon-
unga við bændur og bændaforingja í
Noregi, þegar þeir reyna að leggja
skatta á bændur og kveðja þá í her-
þjónustu. Hún er saga um árekstur
gamalla hugmynda um lög sem allir
séu seldir undir, líka konungar, og
nýrra hugmynda um lög sem tilskip-
anir konunga sem hlotið hafa vald sitt
af Guðs náð. Mörgum bændafor-
ingjum er borin betur sagan í Heims-
kringlu en konungum.“
„Rauði þráðurinn í Heimskringlu
er að góðir konungar séu þeir sem
fari eftir fornum lögum og haldi frið-
inn, en vondir konungar séu þeir sem
auki álögur á alþýðu og stundi fjár-
frekan og mannfrekan hernað. Og í
Heimskringlu kemur Snorri að þeirri
skoðun sinni í ræðu Einars Þveræ-
ings sem hann samdi auðvitað sjálfur
að Íslendingar ættu að vera vinir kon-
ungs, en ekki þegnar.“
Fjórar byltingar sem móta
Aðspurður hvað sé sameiginlegt
milli þeirra 24 hugsuða sem Hannes
riti um segir hann að frjálslynd
íhaldsstefna hafi mótast aðallega að
sínu mati í viðbrögðum við fjórum
sögulegum byltingum. „Frjálslyndir
íhaldsmenn styðja tvær þeirra, og
þeir eru mjög andvígir hinum tveim-
ur. Þeir styðja byltinguna dýrlegu í
Bretlandi 1688 og bandarísku bylting-
una 1776, því að báðar voru þær gerð-
ar til að vernda og varðveita arfhelg
réttindi og víkka þau út. Þetta voru
íhaldsbyltingar, eins einkennilega og
það kann að hljóma,“ segir Hannes
og útskýrir að byltingarnar hafi verið
gerðar í andstöðu við ágengt ríkisvald
sem vildi hækka skatta og auka af-
skipti af borgurunum.
Öðru máli gegni hins vegar um
frönsku byltinguna árið 1789 og októ-
berbyltingunni í Rússlandi 1917.
„Munurinn á þeim og byltingunum
1688 og 1776 var aðallega sá, að
frönsku og rússnesku bylting-
armennirnir vildu ekki varðveita
neitt og vernda, heldur tortíma og
síðan endurskapa. En auðvitað end-
aði það með ósköpum, í Frakklandi
með ógnarstjórn Robespierres og
síðan hernaðareinræði Napóleons, í
Rússlandi með ógnarstjórn Leníns
og Stalíns og síðan flokkseinræði
kommúnista.“
Hannes gengst við því að franska
byltingin hafi ekki verið alvond í upp-
hafi. „En hún þróaðist í ranga átt, af
því að Frakkar áttu ekki við neinar
stjórnmálahefðir að styðjast. Þetta sá
Edmund Burke á undan öllum öðr-
um, þegar árið 1790. Og Ludwig von
Mises sagði fyrir um endalok rúss-
nesku byltingarinnar, þegar árið
1920.“
Nytjastefnan ekki burðarás
John Stuart Mill, höfundur Frels-
isins, hefur jafnan verið talinn frjáls-
hyggjumaður, en Hannes sleppir
honum úr bók sinni. „Já, ég held, að
nytjastefna sé ekki burðarás frjáls-
hyggjunnar, þótt nytjastefna Mills
hafi ekki verið eins þröng og margra
annarra. Maðurinn er auðvitað eitt-
hvað annað og meira en lifandi reikni-
vél sem reynir að hámarka vellíðan
sína eða fjölga krónunum í vasanum,“
segir Hannes. „Lífið snýst ekki að-
eins um lægsta vöruverð eða hag-
kvæmustu viðskiptasamninga, þótt
ég vilji alls ekki gera lítið úr þessu og
leggi áherslu á það í bókinni að kapít-
alisminn sé eina færa leiðin úr fátækt
í bjargálnir. Sköpunarmáttur kapítal-
ismans er nánast óendanlegur, og það
verður að gefa framkvæmdamönnum
tækifæri til að spreyta sig. Sumt mun
þá heppnast, og annað misheppnast,
eins og gengur, því að við vitum ekki
allt fyrir,“ segir Hannes.
„En til viðbótar við kapítalismann
eða frjálsan markað þarf að koma
heilbrigð íhaldssemi, virðing fyrir
borgaralegum dygðum eins og
ábyrgðarkennd, þjóðrækni, stundvísi,
skilvísi, vinnusemi og forsjálni. Líf
okkar þarf að vera sæmilega fyr-
irsjáanlegt og í sæmilega föstum
skorðum þó að það þurfi um leið að
búa yfir ögrun og óvissu. Það er erfitt
að feta þetta vandrataða einstigi og
raunar kraftaverk að það skuli hafa
tekist á Vesturlöndum síðustu tvö
hundruð árin, ekki síst í Bandaríkj-
unum, Bretlandi, sumum fyrrverandi
nýlendum Breta og á Norður-
löndum.“
Sífellt sótt meira að frelsinu
Hannes bætir við að í þessu felist
vissulega innri mótsögn eða spenna,
sem gerir frjálslynda íhaldsstefnu
frjósama og gæði hana meira andlegu
fjöri en aðrar stjórnmálastefnur.
„Annars vegar virðir hún hið frjálsa
val, möguleika einstaklingsins á að
stíga út úr hefðbundnum ramma sín-
um og vaxa og þroskast. Hins vegar
viðurkennir hún að ákveðin festa sé
nauðsynleg svo að maðurinn misstígi
sig ekki í þessari viðleitni.“
Hannes segir að þessa festu sé að
finna í vestrænni menningu, rétt-
arríkinu, viðskiptafrelsi, einkaeign og
valddreifingu. „Að þessum verðmæt-
um er alltaf sótt og meira að segja af
mikilli hörku núna, þótt við höfum
aldrei haft það betra, friðsæld og hag-
sæld aldrei verið meiri þrátt fyrir
tímabundin áföll eins og fjár-
málakreppuna 2007–2009 og veiru-
faraldurinn 2019–2021. Vonandi ræt-
ist ekki sú spásögn að það sé ekki fyrr
en við missum frelsið sem við kunn-
um að meta það.“
Metum fyrst frelsið er við missum það
Morgunblaðið/Eggert
Frjálslynd íhaldsstefna Hannes Hólmsteinn Gissurarson fjallar m.a. um Snorra Sturluson í nýrri bók sinni um ævi-
þætti 24 hugsuða frá ýmsum tímum, sem Hannes segir falla undir skilgreininguna sem frjálslyndir íhaldsmenn.
- Hannes Hólmsteinn Gissurarson með nýja bók um 24 hugsuði frjálslyndrar íhaldsstefnu - Snorri var
með skýrar hugmyndir um frelsi - Frjálst val og festa hvort tveggja nauðsynlegt til að fóta sig í lífinu
Skeifunni 8 | Sími 588 0640 | casa.is
Opið virka daga 10-18, laugardaga 11-15
Casa býður upp á vaxtalausar raðgreiðslur (Visa/Euro) í allt að 6 mánuði.
LÝSTU UPP
skammdegið
Pipistrello borðlampi
Stillanleg hæð lampa (66-86 cm)
Hönnun: Gae Aulenti (1965)
Verð 249.000,-