Bændablaðið - 24.06.2021, Síða 42

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. júní 202142
Nú þegar margir kúabændur
hafa sett kvígurnar sínar út er
mikilvægt að minna á að standa
þar f vel að fóðrun þeir ra eigi að
ná sem mestu út úr bæði vaxtar-
og þroskamöguleikum kvígnanna
yfir sumartímann. Þekkt er að ef
kvígurnar bera 22-24 mánaða
gamlar þá munu þær skila búinu
mestr i hagkvæmni að teknu tilliti
til æviafurða og uppeldiskostnaðar
en til að ná þeim árangr i, þ.e.
r éttum burðaraldr i, þar f að
standa rétt að kvígueldinu svo
arðsemin verði sem mest.
Fyrstu vikurnar
Það hefur margoft komið fram bæði
hér í Bændablaðinu og víðar að með
réttu eldi á kvígum má stórbæta
árangur kúabúanna og raunar að
fyrstu vikurnar í lífi þeirra móti í
raun að stærstum hluta hvernig kýr
þær verða þegar að þeim tímapunkti
kemur. Þetta kann að virka hálf
óraunverulegt á marga, en tilfellið
er að ef líkami kvígunnar fær þau
skilaboð strax í upphafi að gnótt sé
af næringarefnum, steinefnum og
vítamínum, í réttum hlutföllum í
umhverfinu þá setur hann strax
mikinn kraft í vöxt og þroska. Aftur
á móti ef með einhverjum hætti er
dregið úr eða kvígurnar fái ekki
fóðurefnin í réttum hlutföllum fær
líkaminn í raun skilaboð um annað
og aðlagar sig að þeim aðstæðum.
Þess vegna þarf strax frá fyrsta degi
að sinna kvígunum þannig að verið
sé að ala þær til að verða afburða kýr.
Vigtun nauðsynleg
Svo unnt sé að fylgjast almennilega
með því að þær vaxi hratt og vel
er nauðsynlegt að vigta kvígurnar
reglulega. Mælt er með því að þetta
sé gert við fæðingu, þegar vanið
er af mjólk, í kringum 3ja mánaða
aldurinn, fyrir og eftir sumarbeit,
við fyrstu sæðingu og svo við burð.
Sé vigt ekki til er best að nota þar
til gert lífþungamálband. Séu þessar
mælingar til staðar má reikna út
þungaaukninguna á degi hverjum
en setja ætti markmið um ákveðinn
meðal lágmarksvöxt. Hver hann er,
fer eftir því eftir hverju er verið að
sækjast en eigi að miða við að ná
góðum vexti í kvígurnar fram að
fyrstu sæðingu þurfa þær að vaxa
vel og a.m.k. í kringum 600 grömm
á dag að jafnaði fyrstu 13 mánuði
ævinnar. Ég nota oft flugelda til
útskýringar á vexti á kvígum en til
þess að ná að njóta þeirra sem best
þarf að koma þeim vel upp frá jörðu
og eigi það að gerast þarf að vera
kraftur í skotinu sjálfu. Þetta er eins
með kvígurnar og til að ná þeim vel
á flug þurfa þær strax frá fyrsta degi
að taka vel við sér í vexti. Erlendis er
miðað við að kvígur skuli tvöfalda
fæðingarþunga sinn fyrstu 56 daga
ævinnar, þ.e. fyrstu átta vikurnar,
og ef kvígan hefur ekki náð þessum
árangri í vexti er harla ólíklegt að
hún nái nokkurn tímann að verða
afburða kýr.
Kjarn- og gróffóður auk vatns
Flestir kúabændur hér á landi standa
vel að mjólkurgjöfinni og gefa
kvígunum gott atlæti en mjólkin ein
og sér er ekki nóg. Kvígurnar þurfa
einnig að fá aðgengi að góðu gróf-
og kjarnfóðri sem er sérstaklega
hannað og samansett til þess að
kvígurnar geti þroskast hratt og
vel. Hér þarf sérstaklega að huga að
efnainnihaldi kjarnfóðursins og gerð
þess svo það örvi vambarþroskann
sem best. Bændum er ráðlagt að hafa
samband við fóðurráðgjafa til þess
að fá frekari upplýsingar um þær
kröfur sem gera þarf til kjarnfóðurs
fyrir gripi á þessum aldri. Þá er rétt
að minna á að afar mikilvægt er
að kvígurnar hafi alltaf aðgengi að
fersku vatni.
Að hætta á mjólk
Þegar kemur að því að hætta
mjólkurgjöf miða allt of margir
bændur, um allan heim, við
ákveðinn aldur. Þetta er ákveðinn
misskilningur en í dag byggja allar
ráðleggingar um þetta efni á því að
miða við át en ekki aldur. Sé kvígan
farin að éta vel af bæði kjarn- og
gróffóðrinu er hún í raun að gefa
merki um að vambarstarfsemi
hennar sé komin vel af stað og
að mjólkurgjöfin sé orðin óþörf.
Hvenær þessu stigi er náð er
einstaklingsbundið og víða ná kvígur
þessu allt niður í sex vikna aldur
en líklega oftast í kringum sjöundu
til áttundu viku. Erlendis er miðað
við, fyrir kvígur af Holstein kyni,
að þær éti að lágmarki 1,3 kg af
kjarnfóðri þrjá daga í röð og að þá
megi hætta með þær á mjólkurgjöf.
Fyrir íslenskar kvígur er miðað við
1,0 kg át á kjarnfóðri þrjá daga í röð.
Kynþroski
Í rannsókn sem gerð var hér á landi
fyrir nokkrum árum kom í ljós að
kvígur voru að meðaltali 28 mánaða
gamlar þegar þær báru sem bendir
til þess að gríðarleg tækifæri til
aukinnar arðsemi megi ná á Íslandi
með því að bæta eldi á kvígum.
Eigi kvígan að bera 22ja mánaða
þarf að sæða hana þegar hún er 13
mánaða en þó ekki fyrr en hún nær
tilætluðum þunga. Kvígurnar verða í
raun kynþroska mun yngri en eru þá
of smáar til að geta náð tilætluðum
þunga við burð. Hérlendis er miðað
við að kvígurnar hafi náð um 55%
af þyngd fullorðinna kúa þegar
þær eru sæddar. Ef miðað er við að
fullorðnar kýr hér á landi séu um 470
kíló, sem er reyndar allbreytilegt,
ætti kvígan því að vera um 260 kíló
á fæti þegar hún er sædd. Hér þarf
vissulega hver og einn að nota eigin
tölur en hlutfallið heldur, þ.e. 55% af
þunga fullorðinna kúa er viðmið sem
bæði er notað hér á landi og erlendis
fyrir önnur kúakyn.
Sumarbeit
Til þess að ná þessu þarf fóðrið að
vera kraftmikið og ólíklegt er að það
náist t.d. með úthagabeit eins og oft
tíðkaðist hér áður fyrr og gerir jafnvel
enn í einstaka tilfellum. Reyndar er
alþekkt erlendis að beit á ófengnum
kvígum krefst gríðarlegar nákvæmi
og góðrar bústjórnar eigi ekki að
koma afturkippur í vöxtinn og allar
líkur eru á því að svo sé einnig hér
á landi. Því þarf að setja kvígurnar
á orkuríka beit snemmsumars, bæta
við þær viðbótarfóðri þegar líður
á og taka þær snemma af beitinni
þegar orkugildi grasanna fellur.
Kvígur búa reyndar yfir þeim
hæfileika að geta bætt sér upp
vöxtinn upp að ákveðnu marki, hafi
t.d. eitthvað brugðist í bústjórninni
og komið afturkippur í vöxtinn.
Þetta geta þær gert eftir að búið
er að hýsa og tíminn sem gefst í
þetta ferli er þó stuttur. Í Noregi
hafa mælingar sýnt að kvígur geta
bætt sér upp smá afturkipp í vexti
fyrstu tvo mánuðina eftir hýsingu,
en eftir það verður vöxturinn jafn
á ný. Það er því mikilvægt að hafa
þetta hugfast að hægt er að draga
úr skaðanum, sem mögulega hefur
orðið, sé kórrétt staðið að eldinu
við hýsingu en tíminn til þess er þó
knappur.
Fósturþroskinn
Eftir að kvígan hefur fest fang
má í raun slaka aðeins á eldinu,
enda er þá gengið út frá því að
hún hafi náð tilætluðum þunga
við fyrstu sæðingu. Nú tekur við
tímabil hjá kvígunni sem bæði fer í
áframhaldandi vöxt hennar en einnig
fósturþroska og þegar hún ber þarf
þungi hennar að hafa náð 85% af
endanlegum þunga fullorðinna kúa,
þ.e. um 400 kg þunga sé miðað við
að meðalþungi kúnna sé 470 kg. Á
þessu tímabili er þyngingarkrafan
því rúmlega 500 grömm á dag sem
ætti að vera nokkuð auðvelt að ná
með þokkalegri fóðrun eða beit. Nú
á að leggja áherslu á að ná upp átgetu
á gróffóðri og því má í raun draga úr
orkuinnihaldi þess en bæta það upp
með magninu.
Síðustu 60 dagarnir
Fullyrða má að flestir ef ekki allir
Á FAGLEGUM NÓTUM
Þótt vorkoman og byr j un
sumars hafi ver ið heldur hæg
víðast hvar á landinu eru
garðeigendur bjar tsýnir á að
enn geti komið ágætis vaxtar-
skeið fyr ir matjur tirnar sem
settar voru niður eða sáð til
þeir ra í heimilisgarðinn.
Margar þeirra eiga enn eftir
talsverðan hluta vaxtartímans
og hægt er að búast við góðri
uppskeru, ef plöntunum er vel
sinnt.
Flestir kaupa kálplöntur,
gulrófnaplöntur og margar
aðrar matjurtategundi r í
garðplöntustöðvum sem hafa
þær til sölu í miklu úrvali víða
um land. Algengast er að miða við
gróðursetningu um mánaðamótin
maí-júní, eðað jafnvel nokkru
fyrr. Hins vegar er vel hægt að
gróðursetja flestar tegundir þótt
komið sé fram undir júnílok.
Þá er garðurinn orðinn hlýr og
nægur tími hefur gefist til að
vinna jarðveginn, stinga niður
grunnáburði og útbúa beð.
Þeir sem hafa lent í því að
gróðursettar plöntur hafi skaðast
eða jafnvel drepist í vorfrostum
hafa enn kost á að gróðursetja
hreinlega nýjar plöntur í þeirra
stað.
Næringargjöf skiptir
máli fram eftir sumri
Á vaxtartíma matjurtanna þarf
að fylgjast með þrifum þeirra
og meta þörf á áburðargjöf.
Hafi verið gefinn áburður fyrir
gróðursetningu má búast við að
hann dugi plöntunum í a.m.k.
einn mánuð. Að þeim tíma liðnum
ætti að huga að viðbótaráburði.
Þá eru plönturnar farnar að
stálpast og ræturnar farnar að
vaxa verulega. Lífrænn áburður,
t.d. safnhaugamold, er afbragðs
næringarauki. Safnhaugamoldinni
er dreift í þunnu lagi, td. 3-5
sentimetra yfir beðið á milli
plantnanna. Þá er hún klóruð
lauslega niður í efsta lag
jarðvegsins og vökvað að því
loknu. Í stað safnhaugamoldar er
hægt að nota gamlan húsdýraáburð
eða þunnt lag af hænsnaskít.
Tilbúinn áburður kemur líka til
greina, þá er hægt að gefa um
það bil hálft kíló af niturríkum
áburði á hverja 10 fermetra í
matjurtagarðinum um þetta leyti,
til að tryggja nægilegan aðgang að
helstu næringarefnum. Almennt er
ekki talin þörf á að gefa aukagjöf
af áburði eftir að kemur fram í
ágústmánuð. Þá ættu ræturnar að
taka upp þá næringu sem fyrir
er í jarðveginum. Káltegundir
og gulrófur eru næringarfrekari
en t.d. gulrætur og margar
salattegundir.
Enn er hægt að
gróðursetja og sá
Nokkrar ágætar matjurtir eru
fljótsprottnar og ætti að vera hægt
að sá til þeirra beint í garðinn þótt
komið sé fram yfir Jónsmessu.
Fljótvöxnustu salattegundirnar,
radísur, næpur og spínat, ná
ágætum þroska fyrir haustið.
Hentar t.d. ágætlega að sá til spínats
um þetta leyti, þegar daglengdin
hættir að hafa áhrif til ótímabærrar
blómmyndunar. Sama gildir um
kínakál, klettasalat, kóríander og
mizunakál, í góðum garði ætti það
að ná ágætum þroska. Fljótvaxin
yrki káltegunda og sömuleiðis
gulrófur geta líka náð þroska þótt
þær séu gróðursettar þetta seint.
Kálmaðkurinn
Kálflugan er komin á kreik um
þetta leyti. Til að koma í veg
fyrir skaða af hennar völdum er
gott ráð að gróðursetja aðeins
vel þroskaðar ungplöntur sem
hafa innbyggðar varnir gegn
ágangi kálmaðksins og ætti
að vera vandalaust að nálgast
þær í garðplöntustöðvunum
enn þá. Ágætt er að setja nýjan
gróðurdúk yfir kál- og rófnabeð
fyrstu vikurnar til að halda aftur
af kálflugunni. Þá er gengið
þannig frá jöðrunum að flugan
finni hvergi leið að plöntunum.
Dreifing safnhaugamoldar eða
annars lífræns áburðar við stofn
matjurtanna ásamt tilheyrandi
moldarlosun getur líka truflað
varp hennar.
Huga þarf að illgresinu
Þegar ræktað er í smáum stíl
eins og venjan er í matjurtahorni
heimilisgarðsins er langbesta
ráðið að reyta allt illgresi um
leið og til þess sést. Það tekur
til sín næringu sem ætluð er
grænmetinu og getur kæft
smáar plöntur. Þegar notaður
er búfjáráburður má alltaf búast
við að með honum berist talsvert
illgresisfræ. Þegar það er nýspírað
er gott ráð að fara út í garð á
sólríkum, hlýjum og þurrum
sumardegi og hræra í allra efsta
jarðvegslaginu þar sem fræið er
að spíra. Þá drepast plönturnar af
hita sólargeislanna og minnkar
það vöxt illgresis verulega og
auðveldar hreinsunina. Öðru
máli gegnir um fjölært illgresi
með djúpstætt rótarkerfi eins
og húsapunt, skriðsóley og þess
háttar. Það þarf að taka upp með
rótum, helst áður en ræktun hefst
að vori.
Vökvun og önnur umhirða
Yfir hásumarið getur þurft
að vökva plönturnar, og eins
að lokinni gróðursetningu og
sáningu, ekki þarf að fjölyrða
um það. Sérstaklega mætti huga
að vökvun eftir að gefinn hefur
verið viðbótaráburður til að hann
nái fyrr til rótanna þar sem hans
er mest þörf. Gróðurdúk ætti að
taka af ekki síðar en um miðjan
júlí því það getur hitnað verulega
undir honum og jafnvel valdið
skaða. Ágætt er að hreykja
mold að plöntunum og losa um
jarðveginn öðru hvoru til að auka
loftstreymi í jarðveginn.
Uppskera
Í sólreitum með plast- eða
glerloki gerast hlutirnir hratt.
Nú þegar eru sumir ræktendur
farnir að gæða sér á fyrstu
grænmetisuppskerunni þaðan
og síðan tekur hvað við af öðru
sem verðlaunar þá sem sinna
matjurtaræktinni, langt fram á
haust.
Ingólfur Guðnason
GARÐYRKJUSKÓLINN Á REYKJUM
Matjurtirnar í heimilisgarðinum
Heimilishænsnin að hvíla sig. Mynd / Steinunn Aðalsteinsdóttir
Snorri Sigurðsson
snsig@arlafoods.com
Ófengnar kvígur þarf að setja á orkuríka beit snemmsumars. Mynd / Baldur Helgi Benjamínsson
Arðsemi fylgir réttu kvígueldi