Morgunblaðið - 13.05.2021, Blaðsíða 57

MENNING 57
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 13. MAÍ 2021
Þ
að er ekki á hverjum degi að
einn af frumherjum ís-
lenska kvikmyndavorsins
sendi frá sér nýtt verk og
er því forvitnilegt að sjá Ölmu,
þriðju kvikmynd Kristínar
Jóhannesdóttur. Kristín er óneitan-
lega kvikmyndahöfundur (fr. au-
teur), í þeirri merkingu sem var lögð
í orðið á sjötta áratug síðustu aldar,
þ.e.a.s. verk hennar bera auðkenn-
andi þætti sem eru gegnumgangandi
og láta hverja einustu mynd vera
greinanlega „hennar“. Á hjara ver-
aldar (1983) storkaði hefðbundnu
frásagnarformi, sem ku hafa reynt á
þanþol íslenskra áhorfenda, en henni
er jafnan lýst sem „draumkenndri“.
Ýmsar hliðstæður má sjá milli frum-
raunar Kristínar og Ölmu – mynd-
irnar eru í módernískum anda og
frásagnirnar hlaðnar táknrænum
eiginleikum. Samfélagsrýni er í bak-
grunni, virkjanapólítík og náttúru-
vernd í tilfelli Á hjara veraldar en
kvótakerfið og bankahrunið í Ölmu.
Áhorfandinn er þar með staðsettur í
söguheimi sem vísar til eigin veru-
leika – en hlutir og persónur merkja
þó einlægt annað en yfirborð þeirra
sýnir. Flókið getur verið að fóta sig í
slíkri veröld en þó er stuðst við sögu-
fléttu og drama en uppbygging
þeirra er ekki sterkasta hlið Ölmu.
Frásögnin hefst á myndskeiði af
barni í fangi móður sinnar en upp-
klæddur faðir leikur á fiðlu í sei-
lingarfjarlægð. Hríðskotabyssu-
hvellir drynja í hljóðrásinni og klippt
er á sýn af föðurnum falla fyrir slíku.
Nærmynd af andliti barnsins blasir
við – þetta er stundin sem mótar allt
sem koma skal. Stríðsátök fjarlægra
landa og fórnarlömb þeirra eru not-
uð á þennan hátt sem abstrakt hug-
mynd til þess að tákna sálrænt áfall.
„Þarna gerðist það, nákvæmlega
þarna, vitundin klofnaði í tvennt“ –
mælir stúlkurödd á meðan stjörnur á
blárri festingu birtast og dofna.
Sögumannsröddin, til skiptis ung
stúlka og eldri kona, þó sama brota-
kennda sjálf, er vitundarmiðja
verksins. Textinn og flutningur hans
er háfleygur og ljóðrænn, og óvenju-
legur í kvikmyndalegu samhengi.
Alma, leikin af Snæfríði Ingvars-
dóttur, birtist okkur á réttargeð-
deild eftir upphafstitlana. Þar búa
konur sem hafa orðið karlmönnum
að bana, en Ólafía Hrönn Jónsdóttir
og Arndís Hrönn Egilsdóttir eru
eftirminnilegar í hlutverki vist-
kvenna. Alma er mállaus, réttara
sagt talar hún ekki, a.m.k. fyrst um
sinn. Hún byrjar að skrifa og þekur
fljótlega alla veggi, og á endanum
líkama sinn, með stafrófinu – í til-
raun til þess að ná tengslum á ný.
Hilmir Snær Guðnason fer með hlut-
verk Ingvars geðlæknis sem gengst
upp í að stjórna konunum, en á öðr-
um sviðum lífsins virðist hann vera
undirgefinn, en Alma er eftirlætið
hans.
Kaflinn innan geðdeildarinnar er
sterkasti hluti myndarinnar. Mynda-
vél tökumannsins Ita Zbroniec-Zajt
svífur á spori endilangra hvítra
ganga – allt skjannahvítt, svo hvítt.
Ásgeir H. Ingólfsson, gagnrýnandi
Lestarinnar á Rás 1, bendir á skyld-
leika við kvikmyndina Gaukshreiðrið
(Milos Forman, 1976) sem er nokkuð
ótvíræður og skemmtilegur (og
Englar alheimsins flögra þarna jafn-
vel líka). Besta senan er játning-
arræða Ólafíu Hrannar, þar sem
fylgst er með konunum í óslitinni
töku hlusta á hvernig hún drap karl-
skarfinn („af því hann snerti börn-
in“). Ofbeldi og átök kynjanna er
greinilegt meginþema.
Í ljós kemur þó að kærasti Ölmu,
sem hún kvað hafa vegið, er sprelllif-
andi eftir allt saman og í felum í Mið-
Austurlöndum út af dópskuld á
Fróni. Hún flýr deildina og heldur
heim á leið, í órætt sjávarþorp úr
magnaðri bíóveröld. Þar er allt á
undanhaldi, grotnandi og stórkarlar
seilast í kvóta smáútgerðar. Alma
snýr til uppeldismæðra sinna en
stórleikkonurnar Kristbjörg Kjeld
og Emmanuelle Riva (Hiroshima
mon amour, Amour) mynda stór-
kostlegt tvíeyki. Hús þeirra er
erkibíólegt íslenskt fornheimili í
bárujárnsklæðum með litríku vegg-
fóðri. Hönnun sviðsmyndar, en ekki
síður kómískur leikur kvennanna,
minnir á litasamsetningar og ömm-
una stórfenglegu í Nóa Albínóa (svo
er Þröstur Leó líka skammt undan).
Sjávarþorpssögusviðið vekur upp
fleiri íslenskar myndir, Hafið og
Kaldaljós (þar sem Kristbjörg og
Snæfríður mættust fyrst), og
stjörnukraftar Rivu minna á há-
punkta franska listabíósins. Þessi
margvíslegu textatengsl og „bíó-
leiki“ myndarinnar gleðja.
Samtölum og leikstíl myndarinnar
er hægt að lýsa sem andnátúral-
ískum (í takt við fyrri verk Krist-
ínar) og leikhúslegum. Myndin er
mjög ójöfn að þessu leyti, töluvert er
af senum og samtölum sem virka
stirð og textinn óþarflega uppskrúf-
aður. Þessi sérstæði stíll er þó lík-
lega hluti af höfundarætlan – að gera
skáldskapinn skáldskaparlegan.
Reyndari leikararnir valda þessu
almennt vel. Mikið er þó lagt á
herðar Snæfríðar Ingvarsdóttur,
sem er einkar myndræn og stendur
sig vel í krefjandi aðalhlutverkinu.
Persóna hennar, að upplagi, líður
einfaldlega fyrir táknrænan frásagn-
armáta Kristínar – er hún myndlík-
ing eða persóna af holdi og blóði?
Það er erfitt að tengjast Ölmu og því
sem vindur fram. Sjávarþorpsfléttan
með Ölmu og fyrrum kærasta
(Snorri Engilbertsson), er hvað
verst hvað það varðar – þar sem
tónn og flæði samtala er of óeðlilegt.
Söguhetjur modernísks skáldskapar
eru gjarnan utan seilingar og ekki
gefinn sálfræðilegur bakgrunnur
fyrir gjörðir þeirra – það bókstaflega
á að vera ómögulegt að tengjast
þeim. Þetta getur þó varla verið ætl-
unin hér, þar sem einfalt sálfræði-
legt upplegg persónunnar er lykil-
þáttur – en kvikmyndin fetar tyrfinn
meðalveg í þessu samhengi.
Sem heildarverk gengur Alma
skrykkjótta leið að endamarki sem
næst, tæplega þó. Myndin er nógu
forvitnileg og öðruvísi til að fyrirgefa
annmarka hennar. Löngu tímabært
er að fá nýja kvikmynd frá þessum
lykilleikstjóra í íslenskri kvikmynda-
sögu og vonandi hefur Kristín ekki
sagt sitt síðasta á hvíta tjaldinu.
Upp, upp mín sál
Myndræn „Mikið er þó lagt á herðar Snæfríðar Ingvarsdóttur, sem er einkar myndræn og stendur sig vel í krefjandi aðalhlutverkinu,“ segir í rýni um Ölmu.
Háskólabíó, Smárabíó
Alma bbbnn
Leikstjórn og handrit: Kristín Jóhannes-
dóttir. Kvikmyndataka: Ita Zbroniec-
Zajt. Klipping: Kristín Jóhannesdóttir,
Marteinn Þórsson, Gunnar Carlsson,
Eggert Baldvinsson, Máni Hrafnsson og
Einar Baldvin Arason. Aðalleikarar:
Snæfríður Ingvarsdóttir, Kristbjörg
Kjeld, Emmanuelle Riva og Hilmir Snær
Guðnason.
GUNNAR
RAGNARSSON
KVIKMYNDIR