Morgunblaðið - 20.05.2021, Qupperneq 35

UMRÆÐAN 35
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. MAÍ 2021
InductionAir Plus tryggir ferskt loft í opna eldhúsinu þínu og gerir gestgjafahlutverkið
um leið að leik einum – þökk sé þessu nýtískulega spanhelluborði sem státar af
öflugum innbyggðum gufugleypi í miðjunni. siemens-home.bsh-group.com
Framtíðin flyst inn.
Siemens heimilistæki
B
S
H
-s
a
m
st
e
y
p
a
n
e
r
le
y
fi
sh
a
fi
v
ö
ru
m
e
rk
is
í
e
ig
u
S
ie
m
e
n
s
A
G
Þannig fæst alltaf
rétta andrúmsloftið
Siemens heimilistækin fást hjá
Nokkur umræða
hefur skapast að und-
anförnu um tengsl
dómsvaldsins við laga-
deildir háskólanna. Í
því samhengi vilja
undirritaðir benda á
nokkur atriði sem hafa
fengið litla athygli. Í
nýlegu áliti umboðs-
manns Alþingis er fjallað um þá
óheppilegu stöðu sem upp getur
komið vegna aukastarfa dómara í
stjórnsýslunefndum, en niðurstöður
slíkra nefnda geta sætt endurskoðun
dómstóla. Réttilega bendir umboðs-
maður á að samkrull dómsvalds og
framkvæmdavalds, með þeim hætti
sem hér hefur tíðkast, getur orkað
tvímælis með tilliti til áskilnaðar um
sjálfstæði dómstóla frá öðrum öng-
um ríkisvaldsins.
Aukastörf dómara kunna þó að
vekja frekari spurningar, sem snúa
að sjálfstæði annarra en dómstól-
anna sjálfra. Árið 1988, á 900 ára af-
mæli Háskólans í Bologna, var
Magna Charta Universitatum-
yfirlýsingin gefin út, sem nú hefur
verið undirrituð af 904 háskólum í 88
ríkjum. Háskóli Íslands er á meðal
þeirra stofnana sem ritað hafa undir
yfirlýsinguna. Yfirlýsingunni var
ætlað að undirstrika nokkur grund-
vallarviðmið, sem öll ríki ættu að
virða í þeirri umgjörð sem starfi há-
skóla er búin. Fyrsta grundvallarvið-
miðið kveður á um að háskólar séu
sjálfstæðar stofnanir þar sem störf
við kennslu og rannsóknir skuli vera
siðferðislega og þekkingarlega óháð
pólitísku og efnahagslegu valdi.
Frá sjónarhóli háskólanna eru
dómarar og dómstólar gerendur rík-
isvalds og teljast því pólitískar
valdastofnanir, sem háskólar skuli
vera siðferðislega og þekkingarlega
óháðir. Skorti á þetta óhæði minnkar
geta háskólanna til þess að veita
þeim aðhald í gegnum fræðilegar
greiningar á dómum og öðrum gjörð-
um dómsvaldsins, sem fela í sér með-
ferð og beitingu þess ríkisvalds sem
þeim er falið.
Spurningunni um óhæði háskól-
anna gagnvart ráðandi öflum í sam-
félaginu var varpað fram með áhuga-
verðum hætti í Rannsóknarskýrslu
Alþingis, sem gerð var í kjölfar efna-
hagshrunsins árið 2008. Þar var m.a.
bent á að geta sumra deilda háskól-
anna til þess að greina atburði líð-
andi stundar í stjórnmála- og við-
skiptalífinu með sjálfstæðum hætti
hafi verið takmörkuð vegna skorts á
sjálfstæði einstakra starfsmanna og
deilda frá helstu gerendum í íslensku
fjármála- og stjórnmálalífi í aðdrag-
anda efnahagshrunsins. Gagnrýn-
israddir sem hefðu átt að heyrast úr
háskólunum hefðu því ekki hljómað
sem skyldi.
Á vef dómstólasýslunnar má sjá að
dómarar við flesta dómstóla landsins
gegna umfangsmiklum aukastörfum
við kennslu og rannsóknir við laga-
deildir háskólanna, sumir með form-
legar akademískar nafnbætur á borð
við dósent og prófessor í allt að 49%
starfshlutfalli. Að auki hafa dómarar
og fyrrverandi dómarar löngum ver-
ið kallaðir til við ýmis tilfallandi
nefndastörf innan háskólanna, sem
hafa með framgang akademískra
starfsmanna að gera, svo sem val-
nefndir við nýráðningar, dómnefndir
við doktorsvarnir, framgangs-
nefndir, auk þess sem þeir dómarar
sem gegna jafnframt akademískri
stöðu geta setið deildarfundi við-
komandi háskóladeilda þar sem ýms-
ar ákvarðanir eru teknar. Við ofan-
greint bætist að dómsvaldið fer með
vald til að útdeila ýmsum aukastörf-
um til fræðafólks háskólanna og fer
með veigamikið vald við val á nýjum
dómurum, sem oft koma úr röðum
akademískra starfsmanna háskól-
anna.
Það má því segja að dómsvaldið sé
alltumlykjandi í þeim deildum há-
skólanna sem sinna kennslu og rann-
sóknum í lögfræði. Þessi nánu tengsl
gera það hins vegar að verkum að
geta viðkomandi deilda til þess að
veita dómstólum gagnrýnið aðhald
verður minni en ella, enda hefur
dómsvaldið í hendi sér ýmis verkfæri
til þess að hafa neikvæð áhrif á lífs-
viðurværi og starfsframa þess
fræðafólks sem innan þeirra starfa.
Skortur á aðhaldi háskólanna með
dómsvaldinu hefur á síðustu miss-
erum komið skýrt fram þegar störf
þeirra hafa komist í hámæli opin-
berrar umræðu, svo sem í tengslum
við reglulega áfellisdóma Mannrétt-
indadómstóls Evrópu og umræðu
um nálgun dómstólanna á kynferðis-
brotamál í tengslum við MeToo-
vitundarvakninguna. Fátt fræðafólk
hallar máli að dómstólunum í þeirri
umræðu og sá einstaklingur sem það
hefur þó reglulega gert af ýmsu til-
efni mátti nýlega sætta sig við að
vera dreginn fyrir öll þrjú dómstigin
í meiðyrðamáli höfðuðu af sjálfum
forseta Hæstaréttar.
Dómstólarnir fara með mikil-
vægan anga ríkisvalds og njóta ríku-
legs sjálfstæðis frá ytri afskiptum
annarra anga ríkisvaldsins. Eftirlit
og aðhald með störfum þeirra grund-
vallast á gagnsæi í vinnubrögðum
þeirra og óheftri lýðræðislegri um-
ræðu um störf þeirra. Fræðafólk
innan háskólanna er vel til þess fallið
að veita slíkt málefnalegt aðhald og
því verður að tryggja að það njóti
raunverulegs akademísks frelsis til
að gera einmitt það.
Eftir dr. Bjarna
Má Magnússon
og dr. Hauk Loga
Karlsson
» Í greininni er fjallað
um tengsl lagadeilda
háskólanna við dóms-
valdið út frá sjónarhóli
akademíunnar.
Haukur Logi Karlsson
Bjarni Már er prófessor við laga-
deild HR. Haukur Logi er nýdoktor
við lagadeild HR.
bjarnim@ru.is, haukurlk@ru.is
Bjarni Már Magnússon
Dómstólarnir og akademían