Skólablaðið - 15.11.1977, Blaðsíða 12

Thomas Mann var einn þessara hákúltúrmanna,
sem svo mikið létu að sér kveða á fyrri hluta
þessarar aldar, einkum þegar þeim gafst tóm og
næði til, fyrir drynjandi hávaða og lamandi afli
sprengikúlna. Hann var ein af þversögnum Weimar
lýðveldisins, þar sem toguðust á heimsins mesta
hugarafl og skíthælaháttur af versta tagi.
Thomas Mann var „pater familias" þýskra bók-
mennta og „yfirprestur borgaralegrar bókmehnta-
hefðar og arfafursti þeirrar miklu menningar, sem
hefur Goethe i miðju kjarnans" (Thor Vilhjálmss).
Hann var sá, sem gat sagt með töluverðum rétti:
„Þar sem ég er, þar er einnig hin þýska menning".
Thomas Mann fæddist i Lúbeck árið 1875, sonur
auðsæls kaupmanns, sem einnig átti sæti á þingi
bæjarins. Faðir hans var Norður-Þjóðverji og lét
borgaralega skyldurækni sitja í öndvegi. Móðirin
var að sunnan, þar sem léttúð og listhneigð svífa
yfir vötnum. Persónuleiki Manns var eins konar
blanda af þessu tvennu.
Skólaganga hans var hvorki löng né skipulögð,
en engum, sem les verk hans, dylst, hve mikið
þekkingarforðabúr hans var. Þeir höfundar, sem
Mann las einkum, meðan hann var að komast til vits
og ára, voru Rússarnir Tolstoj og Turgenjev,
frönsku natúralistarnir og dekadentarnir ásamt
Kielland og Lia, að ógleymdum Nietzsche, Schopen-
hauer og fleirum.
Fyrsta stóra verk hans kom út 1901 og bar
heitið Buddenbrooks. Sagan er nokkurs konar út-
tekt á hans eigin fjölskyldu. Hún lýsir lífi
Buddenbrooksfjölskyldunnar í fjórar kynslóðir.
Segir frá því, hvernig listaástundunin, sera kom
með sunnanþeynum, grefur æ meir i sundur þann
jarðveg, sem rætur fjölskyldunnar hvila í. Hún
fjallar um breytinguna frá hinu fastskorðaða lífi
borgarastéttar 19.aldar yfir í óvissu þessarar
aldar. Seinasti karlkynsættliður fjölskyldunnar
heitir Hanno, og þar hefur Mann að einhverju leyt:
dregið upp mynd af sjálfum sér. Hins vegar lætur
hann Hanno, andstætt sjálfum sér, veslast upp af
sjúkdómum og ábyrgðarlausu bóhemlífi.
Það var ekki fyrr en 20 árum seinna að næsta
stóra skáldsagan kom út. Þessi ár samdi hann
nokkrar frábærar nóvellur eða smásögur, svo sem
Tóníó Kröger, sem einnig var að nokkru leyti
sjálfslýsing. Þar fjallar hann um þverstæðurnar
líf og list, listamaður og borgari, einkum um
fyrirlitningu listamannsins á borgaralegu líferni,
þó að innst inni örli á einhverjum söknuði eftir
einfaldleika þess. Þetta eru nákvæmlega sömu til-
brigðin og i bókum Kafka. Bókin fjallar raunveru-
THOMAS MANN
lega um það, hvernlg Tóníó Kröger sver sig í sátt
við borgaralegt líferni.
Arið 1905 giftist Mann. Tókust miklir kær-
leikar með þeim hjónunum og ólu þau upp stóra
bamahjörð.
Arið 1910 stytti systir Manns, Carla, sér
aldur, og olli því að hugsunin um dauðann varð
honum ávallt nærtæk. Hún varð honum að yrkisefni
i bókinni Dauðinn í Feneyjum, sem í skemmstu máli
fjallar um rithöfundinn Aschenbach, sem fer til
Feneyja sér til hvíldar og ánægju og verður ást-
fanginn af fallegum ungum dreng. Hann smitast
síðan af kóleru og deyr. Visconti gerði 1971 kvik-
mynd eftir þessari sögu með Dirk Bogarde í hlut-
verki Aschenbachs. Margir telja, að þarna rísi
veldi Manns hæst. Hin platónska ást á drengnum
speglar hér, hvernig fegurð dauðans togar í hinn
lítt harðgerða listamann.
Allt fram að fyrri heimsstyrjöld hafði Mann
lítið pælt í stjórnmálum. Hann sagði: „Eg hata
stjórnmál og trúna á þau, því að þau gera menn
drambsama, kreddubundna, þrjózka og ómannlega."
Hann fagnaði stríðinu, eins og flestir aðrir, sem
lausn frá leiðindum og doða hversdagsins. Hann
kættist af þvi að geta kannski brátt séð kúltúr-
arfleifð þjóðar sinnar fara sigurför um önnur ríki
og útrýma hinni yfirboröskenndu zivilisation.
I stríðslok gaf hann út Betrachtungen eines Un-
politischen, þar sem hann varði þýzkan kúltúr,
þýzkt hátterni og allt stríðsbramboltið. Enn þá
var stríðslærdómurinn ómeltur, en brátt' kom að~
því, og þá skammaðist hann sín fyrir þessi illa
ígrunduðu skrif. Mann var orðinn lýðveldis- og
lýðræðissinni, og vlðhorfið til stjórnmálanna
gjörbreyttist. Hann viðurkenndi þau sem nauðsyn-
legan þátt i athöfnum mannsins. 1924 kom út Der
Zauberberg, Töfrafjallið, sem var næstum þúsund
blaðsíðna trúarjátning við evrópska mannúð í stað
hins þýzka þjóðernisgorgeirs, sem hann hafði
hingað til aðhyllts. Sagan fjallar um Hans Castorp
sera kemur í heimsókn á heilsuhæli í Sviss, smitast
þar af berklum og verður að dveljast þar í sjö ár.
Sagan er svokallaður Bildundsroman, saga um mennt-
un ungs manns í lífinu. A heilsu hælinu kinnist
Hans fólki af ýmsu þjóðerni, og ýmsar lífsfíló-
sófíur eru reifaðar. Aðal persónumar eru italskur
frjálshyggjumaður, gyðingur, sem orðinn er jésú-
íti, læknir, heillandi rússnesk kona og frændi
Castorpes, Jóakim. 1 raun er heilsuhælið smækkuð
mynd af Evrópu 1914, sjúkri heimsálfu. Öll sjúk-
dómseinkennin eru hin sömu, - þreytan á friði
og löngunin í dauðadansinn. Sagan er hlaðin
sýmbólík, allir atburðir og hlutir hafa eitthvert
táknrænt gildi. Hátindur sögunnar er, þegar Hans
verður næstum þvi úti í miklu fannfergi, en bjarg-
ast fyrir náð og miskunn. Niðurstaða bókarinnar
felst í eftirfarandi orðum hans: „Sökum gæsku og
ástar á maðurinn ekki að láta dauðann ná taki á
hugsun sinni." Með Töfrafjallinu náði Mann til
stórs lesendahóps utan Þýzkalands. Þegar honum
voru veitt Nóbelsverðlaunin 1929, var það mest-
megnis fyrir þessa bók.
En nú voru ýmsar blikur farnar að sjást á
lofti. Að fenginni reynslu var Mann næmur á hin
minnstu merki um afturhvarf til brjálsemi heims-
styrjaldarinnar. Hann var meðal fyrstu skáldanna,
sem tók afstöðu gegn nasjónalsósíalismanum. Og
þegar nazistar ruddust til valda vorið 1933, var
Mann staddur í Sviss og hætti sér ekki á heima-
slóðir. Hann dvaldlst 1 Sviss fram til 1938, er
hann hélt til Bandaríkjanna og gerðist ötull í
baráttunni gegn Hitler, jafnframt þvi sem hann
stóð oft uppi sem varnaraðili fyrir þjóð sína.
Um skriftir er það að segja, að næsta viðfangs-
efni Manns varð Josep biblíunnar og þroskaferil
hans. Gaf hann út fjögur bindi, sem heita Josep
og bræður hans. I heild sinni má segja, að þær
séu óður til mannúðarinnar.
Seinasta stórrit Manns var Doktor Faustus,
sem kom út 1947, rituð af honum sjötugum, en þó
i fullu fjöri. Doktor Faustus, sem byggir á hinu
klassíska Faustminni, er uppgjör við þróun Þýzka-
lands frá siðaskiptum til seinni heimsstyrjaldar
og um leið úttekt á því, sem hann hafði áður
skrifað. Það var ekkert eðlilegra en lærisveinn
Goethes skyldi einmitt velja þessa persónu i rit
sitt um sögu Þýzkalands. En það fer lítið fyrir
hinum sigursæla Faust Goethes, sterkari er lýsing
þjóðsögunnar á hinum óhugnanlega sáttmála Fausts
við djöfulinn og bölvun hans. Saga Manns gerist á
okkar tímum, og Faust hans er þýzka tónskáldið
Adrian Leverkuhn, fæddur árið 1885, dáinn 1940.
Ungverski marxistinn og bókmenntagagnrýnand-
inn Georg Lukács hefur skrifað um Thomas Mann.
Athugum hvaða augum hann lítur á dr. Faustus.
Hann hefur verið að ræða um önnur verk Manns og
hvemig hann telur þau fjalla um rannsókn hans á
undirheimum mannshugans í samhengi við þjóðfélags
„mynztur" samtímans. Svo segir hann: „Með Adrian
Leverkuhn, sem er Faust Thomasar Manns, er leit-
inni beitt að nútímanum, þó að það sé nútíð séð
í sjónauka mannkynssögunnar. Hjá Goethe viður-
kennir djöfullinn að aðstoð hans hafi verið alger-
lega ónauðsynleg, en þjóðfélagsaðstæöur þess tíma,
sem LeverkUhn er upp á, neyða hann til að leita
aðstoðar undirheimanna. En eintal Leverkuhns i
lok sögunnar lætur hilla undir nýtt þjóðfélags-
form, sósíalisma, þar sem listamaðurinn verður
frelsaður úr ánauð sinni. Það má vel eins vera,
að ekki þurfi meira en viðleitni og baráttu mann-
kyns fyrir þjóðfélagsumbreytingum til að brjóta
á bak aftur vald undirheimanna." Þannig hljóðaði
vísan sú.