Fiskifréttir - 18.12.1987, Blaðsíða 5

föstudagur 18. desember
Siglingar á stríðsárunum
Texti: Þorsteinn G. Gunnarsson
5
Stríðshetjur íslands
„Nú dregur til stórtíðinda í
Evrópu. Stærstu og voldugustu
menningarþjóðir álfunnar hafa
lýst friðslitum sín á milli, og ekki er
annað sýnna, en meginland
Evrópu og höfin í kring, muni brátt
enduróma af fallbyssudrunum og
flugvélagný, ásamt kvalarópum
særðra og deyjandi. Endir og af-
leiðing viðburðanna er öllum hul-
in.“
A þessa lund hófst forsíðuávarp
sem birtist í sjómannablaðinu Vík-
ing í september 1939. I ávarpinu
eru sjómenn eggjaðir til dáða á
hafinu, þjóð sinni til heilla. f
ávarpinu segir meðal annars „En
þrátt fyrir ... afstöðu og aðstöðu
íslendinga og íslands, má þjóðin
búast við að nokkuð verði þrengt
kosti hennar frá því áður var.
Þjóðin verður því að taka því, sem
að höndum ber með skynsemi og
stillingu, slaka til á kröfum sínum,
þótt fyllilega réttmætar séu, með-
an nýtilkomið styrjaldarástand
helzt.“
Björguðu Þjóðverjum og
var sökkt
Og sjómennirnir okkar heyja
sitt stríð, ekki við aðrar þjóðir til
tortímingar lífi og eignum heldur
við náttúruöflin, fyrir björg og
brauði. En þeir lentu einnig
í stríðsátökunum miklu. Sjómenn-
irnir grönduðu ekki mannslífum
heldur björguðu þeim ef kostur
var og þá var ekki spurt að þjóð-
erni.
Það var hcldur ekki spurt að
þjóðerni þegar vígvélar hernaðar-
aðilanna spúðu dauða yfir grun-
samleg skip. Þeir sinntu því ekki
þótt íslensk skip væru í skotlín-
unni. Þýskir kafbátar réðu niður-
lögum íslenskra kaupskipa og
fiskiskipa og flugvélar þeirra gerðu
grimmilegar árásir á saklaus ís-
lensk fiskiskip. Kaldranalegt var
þegar þýskur kafbátur sökkti Dett-
ifossi, skipinu sem þýskir heiðruðu
tveimur árum áður en stríðið skall
á.
Skipskaðar voru miklir á stríðs-
árunum. Allt frá því ljóslaust skip
bandamanna keyrði togarann
Braga frá Reykjavík í kaf, er hann
lá við akkeri rétt fyrir utan
Fleetwood þar til þýskur kafbátur
sökkti Dettifossi í stríðslok er
hörmungarsaga íslenskra sjó-
manna, manna sem lærðu að lifa
með hættunni og launin sem þeir
uppskáru voru eigið líf og áhættu-
þóknun fyrir að sigla um hættu-
svæði. Reyndar voru áhættulaunin
kölluð hræðslupeningar af gárung-
um í landi þegar sjómennirnir fóru
fyrst fram á aukagreiðslur fyrir
siglingar um hættusvæði. Samn-
ingarnir um áhættuþóknunina
voru undirritaðir 7. október 1939.
Siglingaleiðum íslenskra skipa
var skipt í tvö áhættusvæði. Hið
meira áhættusvæði var milli Eng-
lands og Islands. Meðan á siglingu
stóð á svæðinu fengu yfirmenn
skipanna 200% hækkun launa
sinna og undirmenn 250% hækk-
un. Hitt áhættusvæðið var milli
Englands og Ameríku. A því svæði
fengu yfirmenn 100% hækkun
launa en undirmenn 125% hækk-
un. Hækkunin kom eingöngu til
framkvæmda meðan á siglingunni
stóð, ekki meðan skipin lágu í
höfnum og biðu lestunar.
Fljótlega kom í ljós að íslensk
skip voru ekki óhult á hafinu frek-
ar en skip hinna stríðandi þjóða.
Strandferðaskipið Súðin kom
mjög við sögu siglinganna á stríðs-
árunum. Súðin sigldi oft undir
stjórn Ingvars Kjaran á hættu-
svæðum og fór farsællega þar sem
vá virtist geigvænlegust en varð
síðar fyrir óvæntri árás þýskrar
flugvélar er hún var í strandsigl-
ingu fyrir Norðurlandi, með þeim
afleiðingum að tveir menn féllu
um borð og skipið skemmdist
mjög ofanþilja. Guðmundur
Guðmundsson sem var skipverji á
Súðinni rekur þennan atburð í við-
tali hér í jólablaði Fiskifrétta.
Súðin heyrir neyðarkall
Daginn sem Bretar og Þjóðverj-
ar lýstu yfir styrjöld á hendur Þjóð-
verjum var Súðin í strandsiglingu
austur með landi. Skipverjar voru
sammála um að brátt myndi draga
til tíðinda en styttra var í þau en þá
grunaði. Aðeinsátta klukkustund-
um eftir að stríðstilkynningin var
gefin út nam Súðin neyðarkall frá
stórskipinu Atheniu sem varð fyrir
tundurskeyti án viðvörunar. Súðin
hélt áfram strandsiglingu sinni þar
sem önnur skip voru mun nær At-
heniu og áttu þau auðveldara með
björgun. Skeytið var fyrirboði
ótíðindanna sem lágu íloftinu, það
bergmálaöi neyðaróp harmleik-
sins mikla sem í vændum var á haf-
inu.
Fljótlega eftir þetta var Súðin
tekin úr strandsiglingum og send
með saltkjötsfarm til Noregs. í
þeirri ferð fengu skipverjarnir og
reyndar þjóðin öll forsmekkinn af
þvísemáeftirkom. Þann28. októ-
ber 1939 var bresku herskipi siglt í
veg fyrir Súðina og með ljósmerkj-
um spurðist herskipið fyrir um
skipið og ferðir þess. Herskipið
virtist sætta sig við svör Súðarinnar
og fjarlægðist það. Árla næsta
morguns var Súðin aftur stöðvuð
af sama herskipi og virtist sem það
hafi fylgt Súðinni alla nóttina.
Herskipsmenn skutu nú út bát og
hljóp á hann hópur vopnaðra sjó-
liða. Undir forystu tveggja sjóliðs-
foringja rannsökuðu Bretarnir
skipið í hólf og gólf og eftir 40 mín-
útna rannsókn yfirgáfu hermenn-
irnir skipið og Súðin hélt áfram
siglingu sinni til Noregs.
Aftur var íslenskt skip stöðvað
af bandamönnum 21. nóvember
1939. Það var strandferðaskipið
Esja, nýtt skip, traust og gott. Esja
var stödd austur af Ingólfshöfða er
breskt herskip birtist og með
morsemerkjum spurðist það fyrir
um skipið, farm þess og ferðir.
Esja svaraði merkjunum en Bret-
arnir létu sér ekki nægja svör
skipsins og sendu bát með 20 til 30
vopnuðum hermönnum um borð í
Esju og óskaði fyrirliði hermann-
anna eftir því að fá að sjá skips-
skjöl og farþegalista. Eftir að hafa
rýnt í skjölin og sannfærst um að
hér færi íslenskt skip baðst hann
kurteislega afsökunar og hélt á
brott með sína menn. Þegar bátur-
inn náði til herskipsins var enn
morsað. Esjunni barst þá skeyti frá
foringja herskipsins þar sem hann
baðst afsökunar á aðförinni, hann
kvað nafn skipsins hafa borist sér
rangt í morsesendingunni.
Bandamenn eða
Þjóðverjar?
Stríðsaðilarnir sýndu ekki alltaf
af sér þessa kurteisi enda voru
skipskaðarnir margir á stríðsárun-
um. En þrátt fyrir mikla skipskaða
eru ekki óyggjandi sannanir fyrir
því að Þjóðverjar hafi alltaf verið á
ferð þegar skotið var á íslensk
skip. Heimildir eru fyrir þvt að
bandamenn hafi verið að leita
vopnaðs togara á hafinu milli Is-
lands og Skotlands, sakleysisleg-
um togara er Þjóðverjar réðu yfir
og notuðu sem stríðsvél.
Á sama tíma urðu þrjú íslensk
skip fyrir árásum á leitarsvæðinu.
Þau urðu ekki fyrir árásum vopn-
aðs togara, svo mikið er víst. Línu-
veiðarinn Fróði frá Bíldudal var á
leið til Englands fullhlaðinn fiski
þegar hann varð fyrir fólskulegri
árás kafbáts, 11. mars 1941. Árás-
inni lýsir Guðmundur
Guðmundsson, þáverandi háseti á
Fróða á öðrum stað hér í blaðinu,
en Guðmundur sigldi Fróða til
hafnar í Vestmannaeyjum eftir að
yfirmenn skipsins höfðu annað
tveggja beðið bana eða særst í
árásinni.
Á svipuðum slóðum týndist
togarinn Reykjaborg. Togarinn
lagði upp frá Reykjavík 8. mars og
var stefnan sett á Fleetwood.
Þangað var gert ráð fyrir að koma
13. mars en örlög togarans urðu
önnur. Hann varð fyrir harðri árás
óþekkts skips. Reykjaborg var
stærsti íslenski togarinn, 685 tonn.
Þriðja og síðasta skipið sem fórst á
þessu svæði á nefndum tíma var
línuveiðarinn Pétursey. Pétursey
fór hlaðin fiski áleiðis til Englands
10. mars og ekkert spurðist til
skipsins fyrr en vélbáturinn Svanur
frá Keflavík fann sundurskotið
stýrishús Péturseyjarinnar 3. sept-
ember sama ár.
Einskipa og ljóslaus gátu
íslensku skipin ekki verið
Fyrstu ár stríðsins sigldu öll ís-
lensk skip með fullum siglingaljós-
um og vopnlaus voru þau alltaf.
Skipin sigldu einnig ein síns liðs
yfir hafið án samfylgdar við önnur
skip þótt renna mætti grun í að þar
með væri verið að bjóða hættum
byrginn. Islenskir sjómenn töldu
mikið öryggi í því að hafa uppi lög-
boðin siglingaljós og treystu því í
lengstu lög að hinar stríðandi þjóð-
ir virtu hlutleysi landsins og leyfðu
skipunum að sigla hindrunarlaust.
Otti um árásir þýskra á íslensk skip
sem fluttu ísfisk til Englands var
vissulega í brjóstum sjómannanna
en þar var einnig von um að sjó-
mennirnir fengju að fara heilir á
húfi í bátana áður en skipunum
væri sökkt. En árásirnar á Fróða,
Reykjaborg og Pétursey sýndu
annað og sönnuðu.
Ljóst var því að einskipa og með
fullum ljósum gátu íslensku skipin
tæpast verið. Atvinnu- og sam-
gönguráðherra auglýsti því reglu-
gerð í apríl 1943 þess efnis að öll
íslensk skip og skip sem leigð voru
erlendis frá og gerð út af íslenskum
aðilum ættu að sigla tvö saman eða
fleiri báðar leiðir. Ekki var um
vopnaða vernd að ræða til að byrja
með og eftir að kaupskipið Hekla
var skotið niður 27. júli 1944, þótti
ljóst að íslensku skipin þurftu á
vopnaðri vernd að halda á hafinu.
Þar með hófst nýr kafli í íslenskri
siglingasögu, siglingar í skipalest-
um. Hér í blaðinu er viðtal við
Magnús Þorsteinsson skipstjóra
þar sem hann lýsir lestarsiglingun-
um og erfiðleikunum sem þeim
fyipdi.
I þessu jólablaði Fiskifrétta eru
einnig frásagnir manna sem upp-
lifðu ótrúlegustu mannraunir á
stríðsárunum og sumar sagnanna
hafa aldrei áður birst opinberlega.
Auk viðtala var stuðst við heimild-
ir, einkum Öldina okkar og rit
Gunnars M. Magnúss, Virkið í
norðri.
Fiskifréttir þakka öllum þeim er
veittu lið við öflun þessa efnis.
Fleki af Reykjaborg. Kafbátur grandaði togaranum í mars 1941. Alls fórust 13 menn en 2
björguðust. (Ljósm. Svavar Hjaltested).