Fiskifréttir - 18.12.1987, Blaðsíða 15

föstudagur 18. desember
Texti: Þorsteinn G. Gunnarsson
og það er varla hægt að lýsa honum
enda leið mér ekki vel í sjónum.
Ég hugsa að þrýstingur djúp-
sprengjanna sé ekki ósvipaður því
að vera laminn með fjölda sleggja í
einu um allan líkamann. Þetta var
nánast óbærilegt.
En eftir að hafa gert nokkrar
árangurslausar tilraunir við að
granda kafbátnum var okkur
bjargað um borð í annað fylgdar-
skipið. Aðbúnaðurinn um borð
var allur hinn besti enda var skipið
að hluta innréttað með það í huga
að hýsa skipbrotsmenn. Við feng-
um heitt te um borð. þurr föt og
rommlögg. Síðan var siglt með
okkur til Skotlands.
Töldu okkur þýska
stríðsfanga
Við tókum land í litlum bæ suð-
vestur af Glasgow. Við fórum síð-
an til Glasgow og á brautarstöð-
inni þar lentum við í dálitlum
vandræðum. Við nutum fylgdar
lögreglu en á brautarstöðinni veitt-
ist að okkur hópur fólks sem gerði
hróp að okkur og grýtti. Greinilegt
var að fjöldinn hélt okkur þýska
stríðsfanga og einkennisklæddir
yfirmenn okkar með Eimskips-
merkið í barminum voru ekki til að
draga úr þeirri hugmynd. Það
skipti engu þótt lögreglan reyndi
að leiðrétta þennan misskilning.
Stefnumót við Skotland
Magnús Þorsteinsson, síðar
skipstjóri, sigldi öll stríðsárin á
Goðafossi og hann tók þátt í fyrstu
við fengum á okkur grjótkast þar
til við gátum leitað skjóls á braut-
arstöðinni. Við tókum lest til Ed-
inborgar og þaðan fórum við með
Brúarfossi til Islands."
Þú hefur ekki verið orðinn af-
huga sjómennsku eftir þessa
háskaferð með Dettifossi?
„Nei, ég kom reyndar að máli
við Jón Sigurðsson skipstjóra á
Brúarfossi og falaðist eftir skips-
plássi á heimleiðinni og skömmu
eftir heimkomuna réði ég mig á
Brúarfoss. Enda var þá komið að
lokum stríðsins."
Voruð þið á áhættulaunum
meðan þið siglduð á stríðsárun-
um?
„Já, en margir hverjir gerðu lítið
úr áhættunni og kölluðu þetta
hræðslulaun. En tilfellið var að
siglingunum fylgdi mikil áhætta og
því sjálfsagt að greiða okkur
áhættulaun fyrir siglingarnar. Ég
man til dæmis einu sinni eftirþví er
Dettifoss var í stórri skipalest að
nítján skip voru skotin niður allt í
kringum okkur á einni og hálfri
klukkustund.
Við vorum þá að koma frá
Bandaríkjunum og vorum aftast á
bakborðsvæng skipalestarinnar
þegar lestin varð fyrir heiftarlegri
árás kafbáta. Ég veit ekki hvað
það var sem bjargaði okkur en
Dettifoss var eina skipið á bak-
borðsvængnum sem var ofansjávar
eftir árásina. Mér þykir líklegast
skipalestinni þar sem íslensk skip
sigldu undir verndarvopnum
bandamanna.
„Fyrsta skipalestin var mjög lít-
að það hafi bjargað okkur að
Dettifoss var minna en hin skip
lestarinnar og staðsett þar sem
spítalaskip lestarinnar var vant að
vera. Þeir hafa því að öllum líkind-
um haldið okkur vera spítalaskip
og hlíft okkur af þeirri ástæðu."
„Snorkerinn“ hjálpaði
Þjóðverjum
Nú var liðið að stríðslokum
þegar Dettifoss var skotinn niður
og úrslit stríðsins nánast ráðin.
Ugglaust hefur líka verið erfitt
fyrir kafbáta að athafna sig í sund-
inu milli írlands og Ðretlands. Var
algengt að kafbátar lægju þar fyrir
skipalestum?
„Arásir á skipalestir við strend-
ur Bretlands komu í bylgjum og
ollu Bandamönnum miklum heila-
brotum. Þeir vissu hreinlega ekki
hvernig kafbátunum tókst að leyn-
ast þetta vel og skjóta svona mark-
visst á skipin. Þeirra skoðun var sú
að þeir lægju sjálfir á botninum og
hleyptu tundurskeytunum á skipin
með hjálp einhverskonar stýri-
bauju sem flaut á yfirborðinu. Síð-
ar kom í ljós að baujutilgátan var
röng. Þýsku kafbátarnir voru
komnir með svo kallaðan „snork-
er," pípur sem lágu upp með sjón-
pípunni og með hjálp „snorkers-
ins" gat kafbáturinn fyllt sig af
hreinu lofti án þess að koma upp á
yfirboðið. Fyrir vikið gátu kafbát-
arnir leynst mun betur og legið
fyrir skipalestunum. Þeir áttu
einnig auðveldara með að komast
undan djúpsprengjuárásum fylgd-
arskipanna því með „snorkernum"
náðu kafbátarnir meiri ferð undir
yfirborði sjávarins, þeir gátu þá
notað díselvélarnar meðan sjón-
pípan var fyrir ofan yfirborð, og
ekki háðir hæggengum rafmagns-
il. I henni voru einungis tvö skip,
Katla og Goðafoss. Við sigldum til
Nýfundnalands undir vernd
tveggja tundurspilla. Sú fylgd þótti
dýr. Það var því fljótt fjölgað í
skipalestunum og vopnaðir togar-
ar leystu tundurspillana af hólmi,"
segir Magnús.
En hvernig var stefnumótið við
skipalestina vestur um haf, var það
úti á rúmsjó?
„Fyrstu árin sigldu skipalestirn-
ar til „Loch Ewe á vesturströnd
Skotlands. Þegar líða tók á stríðið
sameinuðust skipalestirnar hér
suður af landinu og vorum við þá
venjulega í fylgd tveggja amer-
ískra tundurspilla.
Okkur þótti gott að sleppa við
Loch Ewe, því siglingin þangað
lengdi leiðina til mikilla muna og
biðin þar var oft löng, allt upp í
viku tíma. Við lágum þá við akkeri
á flóanum og fengum ekki að fara í
land enda lítið um að vera þar.
Byggð var sáralítil við flóann.
Aður en lestirnar lögðu upp
voru allir skipstjórarnir kallaðir
saman á fund með „commodore"
skipalestarinnar en hann stjórnaði
siglingu lestarinnar yfir hafið og
Kafbátar reyndust skipalcstunum hvað skeinuhættastir.
Eirtaflan um borð í Dettifossi, — gjöf frá Hindenburg forseta Þýskalands í
þakkarskyni fyrir björgun skipshafnar þýska togarans Liibeks úr sjávar-
háska árið 1932. Skjöldurinn fór niður með Dettifossi, þegar þýskur
kafbátur sökkti skipinu í stríðslok við Skotland.
móturum eins og áður. Tækni-
framfarirnar voru einnig miklar á
þessum árum og undir stríðslok
var farið að framleiða mun hljóð-
látari kafbáta og það gerði þeim
auðveldara fyrir með að ná til okk-
ar.
En sem betur fer á aldrei eftir að
koma til siglinga í líkingu við þetta.
Kafbátaárásir á skipalestir koma
aldrei aftur og vonandi ekki annað
stríð."
Heimildir:
Gunnar Gunnarsson: Virkið í
norðri 3. bindi, ísafoldarprent-
smiðja, Reykjavík 1950.
Öldin okkar, Minnisverð tíðindi
1931 - 1950. Ritstjóri Gils
Guðmundsson. Iðunn, Reykjavík
1975
gaf allar fyrirskipanir á merkja-
máli. „Commodorinn" var venju-
lega háttsettur maður úr sjóhern-
um, aðmíráll með meiru, oft kom-
inn á eftirlaun enda þurfti að tjalda
því sem til var á þessum tímum.
Skip „commodorsins" var fremsta
kaupskip lestarinnar og fór fyrir
henni miðri."
Var Loch Ewe flóinn orðinn full-
ur af skipum þegar þið lögðuð
upp?
„Já og aðrir flóar og firðir á vest-
urströnd Skotlands, því skipin
biðu víðar en í Loch Ewe. Þegar
merki var gefið sigldum við út fyrir
ströndina, hittum hin skip lestar-
innar og röðuðum okkur upp."
Tilviljun réði engu
Var skipunum raðað upp eftir
fyrirfram ákveðnu kerfi eða var
tilviljun látin ráða því hvar í Iest-
inni skipin lentu?
„Tilviljun réði engu um skipulag
lestarinnar, skipunum var raðað
upp eftir ákveðnu kerfi. Skipalest-
irnar voru allar á breiddina, yfir-
leitt voru ekki nema fimm skip í
halarófu en raðirnar gátu orðið
margar, því í lestunum voru gjarn-
an 50 til 60 skip og mest man ég
eftir að hafa siglt í skipalest sem
taldi 123 skip og herskipin þar að
auki.
Milli raðana voru 500 metrar og
yfirleitt gekk vel að halda því bili
en erfiðara var að halda réttu bili
milli skipanna í hverri röð enda
gengu þau á misjöfnum hraða.
Tekið var tillit til ganghraða skip-
anna þegar þeim var raðað upp og
gangminnstu skipunum, þeim sem
hættast var að dragast aftur úr, var
komið fyrir aftast í hverri röð og
þar voru yfirleitt íslensku skipin.
Herskipin voru síðan á öllum fjór-
um hornum skipalestarinnar og
eitt fyrir framan miðja lestina og
annað fyrir aftan hana. Það voru
því alltaf sex herskip sem sigldu
með lestinni og þau voru öll búin
djúpsprengjum til að granda kaf-
bátum. Ég geri síðan fastlega ráð
fyrir því að stærri orustuskip hafi
fylgst með lestinni úr meiri fjar-
lægð, þótt við höfum ekki orðið
varir við þau.
Auk þessa voru iðulega nokkur
skip, venjulegast olíuskip búin
flugvélum sem hægt var að grípa til