Fiskifréttir - 17.12.2004, Blaðsíða 19

18
FISKIFRÉTTIR 17. desember 2004
ÞROUNARAÐSTOÐ
„Ég kom heim til íslands síðastliðinn vetur eftir tíu ára starf
við þróunarverkefni á vegum Þróunarsamvinnustofnunar Is-
lands í sunnanverðri Afríku, þar af sjö ár í Malaví og þrjú ár í
Úganda. Hvorugt landanna liggur að sjó en þau hafa samt að-
gang að fiskmiðum, annars vegar í Malavívatni og hins vegar í
Viktoríuvatni. Staða útvegs í þessum Iöndum er þó talsvert
ólík. Hinn hefðbundi fiskimaður í Malaví er einyrki á eintrján-
ingi sem stundar sjálfsþurftarveiðar, fiskar ofan í fjölskyldu
/ /
sína og notar afganginn af aflanum í vöruskipti. I Uganda er
einnig mikill fjöldi einyrkja en auk þess eru stundaðar þar at-
vinnuveiðar og töluverður hluti aflans er unninn í fiskvinnslu-
húsum til útflutnings á Evrópumarkað. íslenskir athafnamenn
hafa nokkuð komið við sögu útvegs í Úganda á síðustu árum,
bæði í fiskframleiðslu og útflutningi, svo og sölu á tæknibúnaði
til fiskvinnslu,“ sagði Árni Helgason starfsmaður Þróunarsam-
vinnustofnunar íslands (ÞSSÍ) í samtali við Fiskifréttir.
Fiskimál
fátæku

Árni er fiskilíffræðingur að
mennt og vann hjá Veiðimálastofn-
un að námi loknu, en einnig starf-
aði hann að fiskeldi og verkefnum
er vörðuðu ferskvatnsfisk. Árni
réði sig til ÞSSÍ árið 1994 og fór til
starfa í upphafi sem fiskimálaráð-
gjafi SÁDC, þróunarbandalags
ríkja í syðsta hluta Afríku, með að-
setur í Malaví, og síðar sem um-
dæmisstjóri stofnunarinnar þar í
landi og í Úganda. Nokkru fyrr
hafði verið hrint af stað í Malaví
allstóru þróunarverkefni sem eink-
um sneri að Malavívatni, en ÞSSÍ
kom að því ásamt Alþjóðabankan-
um og Norræna þróunarsjóðnum.
íslendingar höfðu einkum með
fiskirannsóknir og rekstur rann-
sóknarskipað gera og var Árni
verkefnisstjóri íslenska hluta verk-
efnisins um árabil.
Togskip smíðuð á íslandi
„Verkefnið sem stóð yfir á ár-
unum 1992 til 1999 tók til allra
hliða fiskimála. Malavívatn er
gríðarstórt, tæplega 600 kílómetra
langt og allt að 80 kílómetra breitt.
Mikill fjöldi manna hefur lífsvið-
urværi sitt af veiðum í vatninu.
Markmiðið með verkefninu var að
benda á leiðir til að hámarka það
sem fæst úr auðlind vatnsins. Þró-
unarsamvinnustofnun Islands vann
einnig að því að bæta aðstæður í
fiskimannasamfélögunum í kring-
um Malavívatn með því að byggja
skóla og heilsugæslustöð og sinna
sjómannafræðslu og gerð sjókorta
af vatninu. í tengslum við verkefn-
ið voru smíðuð tvö lítil togskip í
Slippstöðinni á Akureyri. Annað
þeirra var rannsóknaskipið
Ndunduma , sem Islendingar lögðu
til, en hitt keypti malavískt fyrir-
tæki með víkjandi lánum frá Nor-
ræna þróunarsjóðnum til þess að
stunda atvinnuveiðar á vatninu,“
segir Árni.
Vannýttir fiskistofna
á djúpu vatni
„íslenskir fiskifræðingar önnuð-
ust rannsóknir á vatninu á rann-
sóknaskipinu. Þeir komust að því
að sóknin í fiskinn á grunnslóð var
mikil en hins vegar fundust fiski-
stofnar á djúpu vatni sem ekkert
höfðu verið nýttir. Jafnframt var
staðfest að þessir stofnar væru aðr-
ir en þeir sem héldu sig uppi við
ströndina. Vandinn er hins vegar sá
að Malavímenn eiga ekki skip og
veiðarfæri til þess að nýta fiskinn á
dýpri slóðinni ef frá er talið tog-
skipið Kandwindwi sem smíðað
var á íslandi. Það veiðir eingöngu á
daginn og kemur ef til vill með 3-4
tonn að landi á dag. Að öðru leyti
byggist að heita má öll útgerð frá
Malaví á veiðum kanóa, eintrján-
inga, sem einn maður eða tveir róa.
Þessir bátar eru um 70 sentimetar í
þvermál og 3-4 metra langir. Bát-
arnir hafa farið minnkandi með ár-
unum því trjáskortur er í Afríku.
Áður fyrr gátu landsmenn hoggið
stórt tré og gert úr því 15-20 metra
langan bát sem tóku 15-20 menn.
Því er ekki að heilsa lengur og því
eru kanóarnir alltaf að minnka."
Bannað að nota
eingirnisnet
Að sögn Árna er ekki vitað
hversu mikill fiskur kemur úr
Malavívatni en giskað á að aflinn
sé 40-50 þúsund tonn á ári. Veið-
— rætt við Árna Helgason að-
stoðarframkvæmdarstjóra
Þróunarsamvinnustofnunar
íslands, sem unnið hefur við
þróunarstörf í sunnanverðri
Afríku síðustu 10 árin
arnar eru stundaðar með lagnetum
og handfærum. Bannað er að nota
eingirnisnet og aðeins leyft að nota
íjölgirnisnet eins og gömlu þorska-
netin voru. Þetta er þáttur í íhalds-
samri fiskveiðistefnu sem gengur
út á að nota ekki of öflug veiðar-
færi. Að auki eru nokkuð um veið-
ar með ádráttarnetum með strönd-
um fram og kastnetum sem kastað
er frá bátum. Aflinn er í samræmi
við veiðarfærin, bátarnir koma að
landi eftir daginn eða nóttina með
örfá kíló af fiski sem nægir fyrir
ljölskyldu fiskimannsins. Ef ein-
hver afgangur er má nota hann til
vöruskipta.
Kafari snurpar
Að undanskildum 2-3 togbátum
sem veiða með botntrolli á
djúpslóð er eina undantekningin
frá þessum hefðbundnu veiðum
útgerð svokallaðra plankabáta en
það eru flatbytnur byggðar úr
tveggja tommu plönkum sem lagð-
ir eru hver ofan á annan. Þessir bát-
ar eru með litlum dísilvélum og
stunda annað hvort tvílemb-
Bátasmíði í Malaví.
ingsveiðar með litlum trollum eða
veiðar með nót. Aflinn er smáfisk-
ur á stærð við hornsíli sem heitir
usipa, torfufiskur sem heldur sig
við yfirborðið. Bátarnir laða hann
til sín með ljósum á nóttunni,
leggja kringum hann nót og síðan
fer kafari niður og snurpar. Þessar
veiðar komast næst því að teljast
atvinnuveiðar í Malaví en aðeins
10-15 útgerðir hafa leyfi til að
stunda þær.
Engin fiskvinnsla er í Malaví í
okkar skilningi þess orðs. Eina
verkunin sem eitthvað kveður að er
sólþurrkun en þannig er t.d. smá-
fiskurinn usipa verkaður. Að auki
er svolítið um reykingu og söltun.
Obbinn af fiskinum sem veiðist í
vatninu er smávaxinn.
Alls búa 12 milljónir manna í
Malaví, þar af 200-300 þúsund í
fiskimannasamfélögum. Fiski-
FISKIFRÉTTIR 17. desember 2004
19
Texti: Guðjón Einarsson Myndir: Árni Helgason
menn eru taldir vera í kringum 30
þúsund talsins.
Lítið vitað um veiðiálag
- Hvað er vitað um veiðiþol
fiskistofna í vatninu?
„Það er ekkert vitað með vissu,
en yfirleitt er það svo í löndum á
þessu svæði að á grunnu vatni er
jafnan yfirálag á fiskistofnunum en
á dýpra vatni er lítið veitt. Miðað við
stærðina á vatninu liggur vandinn
fremur í veiðimynstrinu en heildará-
laginu. Vísbendingar eru um að
sumir fiskistofnar á ákveðnum
svæðum séu ofveiddir. Stjómvöld
hafa hins vegar ekki tök á því að
stýra veiðunum. Sjáist menn með ó-
lögleg veiðarfæri er kannski tekið á
því en það segir sig sjálft að þegar
þúsundir báta fara út á hverjum degi
verður eftirlitið ekki mikið.“
Hefðbundinn fiskibát-
ur á Viktoríuvatni.
Kerfið vanmáttugt
- Er ástœða til að œtla að rann-
sóknir Islendinga á vatninu verði
nýttar?
„Ég á von á því að sá dagur
komi að farið verði að huga að öfl-
ugri nýtingu á fiskinum í vatninu.
Þá munu upplýsingarnar sem feng-
ist hafa með rannsóknunum koma
að gagni, bæði hvað varðar stýr-
ingu veiðanna og hvað veiðanlegt
sé. Sem stendur hefur hins vegar ó-
sköp lítið gerst. Þegar við byrjuð-
um að starfa í Malaví var þar ein-
ræðisstjórn Hastings Banda.
Stjórnsýslan var í fostum skorðum
og járnagi ríkti. Á síðustu árum,
eftir að lýðræðislegu fjölflokka-
kerfi var komið á 1994, losnaði um
hlutina í nýfengnu frelsi, aginn
minnkaði og stjórnsýslan molnað
mjög mikið niður. Pólitíkin er rugl-
ingsleg og spilling er ríkjandi.
Margir vel þjálfaðir starfsmenn
hafa horfið á braut úr stofnunum
og ráðuneytum og óvant fólk tekið
við. Kerfið er þar af leiðandi van-
máttugt til þess að koma hreyfingu
á hlutina. Þar að auki er landið
gjörsamlega á kúpunni og algjör-
lega háð þróunaraðstoð erlendis
frá.“
#4Tóbaksverð hrapar
#lAð sögn Árna er Malaví eitt
af allra fátækustu löndum heims,
nánar tiltekið í 165. sæti á lista
Sameinuðu þjóðanna yfir 177 fá-
tækustu ríki í heiminum. Landið er
um 100 þúsund ferkílómetrar að
flatarmáli eða um fimmtungi
minna en Island. Um 25 þúsund
ferkílómetrar fara undir vatnið
þannig að eftir er 75 þúsund fer-
kílómetra land þar sem 12 milljón-
ir manna búa. Malaví er því þétt-
býlt. Þar eru engar umtalsverðar
auðlindir, að fiskinum í vatninu
frátöldum, og þótt jarðvegurinn sé
að ýmsu leyti góður til ræktunar er
hann næringarsnauður og þarf
mikla áburðargjöf. íbúarnir rækta
fyrst og fremst maís fyrir sig sjálfa,
en meginútflutningsframleiðslan
hefur ávallt verið og er enn í dag
tóbak. Vandinn er hins vegar sá að
tóbaksverð hefur verið að hrapa ár
eftir ár vegna samdráttar í eftir-
spurn. Bara á þeim tíma sem ég var
í landinu lækkaði kílóverð á tóbaki
niður í aðeins 20% af því sem það
var 5-6 árum fyrr. Tóbak er að fara
úr tísku og Malavíbúar súpa seyðið
af því. Efnahagur landsins er afar
bágborinn eins og áður sagði og
möguleikarnir takmarkaðir. Það er
helst að fiskurinn í vatninu geti
gefið meira en hann gerir nú.“
Tók þrjá til fjóra dag
að hringja
Árni var inntur eftir umskiptun-
um við það að flytjast frá íslandi til
eins fátækasta lands í heimi.
„Jú, auðvitað voru þetta mikil
umskipti en mér leið ákafle^a vel í
Malaví og reyndar líka í Úganda
siðar. Það var almennt mjög auðvelt
Malavíbátarn-
ir tveir sem
smíðaðir voru
á Islandi, ann-
ar til fiski-
rannsókna en
hinn til al-
mennra veiða.
Rannsóknir ís-
lenskra fiski-
fræðinga á
vatninu leiddu
í ljós að á
djúpu vatni
væri að finna
ónýtta fiski-
stofna. (Mynd:
Stefán Þórar-
insson).
Konur að selja eldivið. Malaví er í 165. sæti á lista Sameinuðu þjóð-
anna yfir 177 fátækustu ríki heims.
að vinna með Malövum og tiltölu-
lega auðvelt að nálgast þá. Hins
vegar gátu hlutir sem þykja sjálf-
sagðir á Islandi verið æði snúnir
þarna suður frá. Eins og til dæmis
að hringja. Fyrsta árið sem ég var í
Malaví kom það fyrir að ég þurfti
að bíða í 3-4 daga eftir að fá afgreitt
símtal til Islands. Oft á tíðum var
þetta vegna þess að
alþjóðasímakerfið
hreinlega lokaði á
Malaví vegna þess
að reikningurinn
hafði ekki verið
borgaður.
Einnig kom það
iðulega fyrir að raf-
magnið fór af lang-
tímum saman.
Lengsta rafmagns-
lausa tímabilið sem
ég bjó við var fimm
vikur samfellt. Raf-
línurnar inn í höf-
uðborgina biluðu.
Engir varahlutir
voru til og engir peningar til að
kaupa þá. Svo menn sátu bara og
biðu í svartri borg í fimm vikur þar
til úr rættist.“
Skortur á neysluvörum
„Fólk sem starfar á vegum þró-
unarstofnana býr almennt við miklu
mciri forréttindi og öryggi en hinn
almenni borgari í viðkomandi lönd-
um. Hins vegar er auðvitað allt
miklu fábrotnara en við eigum að
venjast. Það gildir um matarúrval
eins og annað. Sem dæmi get ég
nefnt að íyrsta daginn sem ég kom
til Malaví fór ég í kjörbúð til þess að
kaupa inn til heimilisins. Þetta var
býsna stór búð en í 20 metra löng-
um hillum beggja vegna gangsins
var eingöngu gróft salt. Þar að auki
var til svolítið af sápu og eitthvað af
brauði. Sennilega
hafa ekki verið
nema 50 vöruteg-
undir i þessari stóru
verslun. Það var
gjarnan sagt að ef
maður sæi eitthvað
sem maður þyrfti
væri rétt að kaupa
mikið af því, vegna
þess að það yrði ör-
ugglega ekki til næst
þegar maður ætlaði
að kaupa það. Svona
var ástandið þegar
ég kom fyrst til
Malaví en það hefur
gjörbreyst síðan.
Þá má nefna að þarna er allur
matur ferskur því ætli menn t.d. að
kaupa kjúkling fá þeir hann á fæti
og slátra honum ekki fyrr en hann
fer í pottinn. Að þessu leyti eru
hinar svokölluðu þróunarþjóðir
komnar lengra en við í geymslu
matvæla!“
Malaría viðvarandi
sjúkdómur
Árni segir að það komi tiltölu-
lega fljótt í ljós hvort fólk sem ræð-
ur sig til þróunarstarfa í Afríku eða
annars staðar geti sætt sig við þær
aðstæður sem þar er boðið upp á
eða ekki.
„Annað hvort getur fólk þetta
eða ekki. I Malaví herja til dæmis
margvíslegir sjúkdómar og læknis-
þjónusta er takmörkuð. Ef menn fá
eitthvað alvarlegra en hefðbundna
kveisu þarf að leita út fyrir landið,
t.d. til Suður Afríku og geta liðið 1-
2 sólarhringar áður en fólk kemst á
viðunandi sjúkrahús. Malaría er
t.d. hættulegur sjúkdómur sem er
algengur í Malaví, en til staðar eru
góð lyf bæði til forvarna og með-
ferðar ef fólk veikist. Ef brugðist er
við á réttan hátt og nógu snemma
er algengast að veikin gangi yfir á
nokkrum dögum. Ég hef sjálfur
fengið malaríu án nokkurra frekari
eftirkasta að ég finn, en kannski
þarf maður að spyrja að leikslok-
um. Ég var með litla krakka úti í
Malaví, allt niður í 14 mánaða
gamla, en ég man ekki eftir þvi að
þeir fengju nokkru sinni sjúkdóma
eða sýkingar. Islenskir þróunar-
starfsmenn hafa yfirleitt verið afar
heppnir að þessu leyti, en þó urð-
um við fyrir hörmulegum missi
fyrir nokkrum árum þegar einn
starfsmanna okkar lést eftir að hafa
veikst alvarlega við störf í Afríku."
Ekki hættulegra en
annars staðar
„Maður er stundum spurður
hvort því fylgi almennt öryggisleysi
að búa í löndum eins og Malaví en
ég fann ekki fyrir því. í Malaví hef-
ur reyndar ekki verið stríð en þar er
náttúrlega bæði rænt og ruplað eins
og annarsstaðar í heiminum. Á
þeim sjö árum sem ég bjó í landinu
var fjórum sinnum bortist inn hjá
mér meðan við sváfum og öllu
stolið úr stofunni. Slíkt er auðvitað
bæði ergilegt og svolítið áhyggju-
efni en samt hluti af þeim veruleika
sem við búum við. Um hættuna á
því að verða fyrir árásum gildir það
sama þar og annars staðar, — mað-
ur á að halda sig frá ákveðnum stöð-
um á ákveðnum tímum, rétt eins og
í Reykjavík. Ef menn haga sér í
samræmi við aðstæður kemur yfir-
leitt ekkert fyrir þá.
Það er svo aftur annað mál að
Malaví er þéttbýlt land og það er
„Tóbak er að
fara úr tísku og
Malavíbúar
súpa seyðið af
því. Það er
helst að fiskur-
inn i vatninu
geti gefið
meira en hann
nú gerir“