Fiskifréttir - 17.12.2004, Blaðsíða 33

32
LÚÐUVEIÐAR AMERÍKUMANNA
FISKIFRETTIR 17. desember 2004
FISKIFRETTIR 17. desember 2004
33
Hvað veiddu þeir mikið?:
14.700 tonn af
lúðu upp úr sjó
— er líkleg veiði Ameríkumanna á íslandsmiðum
miðað við þær töiur sem fyrir liggja
Skonnorturnar frá Gloucester eru heillandi rannsóknarverkefni
fyrir fleiri en íslenska fræðimenn. Einn þeirra sem hefur kynnt sér
sögu bandarískra lúðuveiðimanna sem veiddu hér við land á ofan-
verðri 19. öld er John Morris, læknir og prófessor í Massachusetts í
Bandaríkjunum. Afabróðir Morris var við lúðuveiðar við ísland og
drukknaði hér. Lík hans fannst og er hann grafinn í íslenskri mold.
Morris hefur tekið saman ýmsan fróðleik um siglingar skonnort-
anna í ritgerð sem hann nefnir „Sótt á lúðumið við Island“.
Morris segir í ritgerð sinni að á
þessu tímabili hafi alls um 45
skonnortur frá Gloucester farið
samtals um 100 ferðir til Islands.
Meðallengd skipanna var 86,6
fet, meðalburðargeta 102,7 tonn
og meðalaldur 6 ár. Þessi skip
voru í eigu 23 útgerða í Gloucest-
er. Meðalútgerð í borginni átti um
9 skip en lagði aðeins 2 þeirra í
Islandsferðir. Af þeim 45 skipum
sem sigldu til Islands fóru 27 að-
eins í eina veiðiferð. Þrjú skip
sigldu 5 sinnum eða oftar. Vinn-
inginn átti skonnortan Arthur D.
Story sem sigldi 12 sinnum til ís-
lands.
Metið 240 þús. pund
af flökum
Morris segir að fyrsta árið,
árið 1884, hafi meðalveiði
skonnortanna þriggja verið
145 þúsund pund af söltuðum
lúðuflökum á skip. Hann seg-
ir einnig að fyrsta fjögurra ára
tímabilið sem þessar veiðar
voru stundaðar hafi meðala-
fraksturinn á skip verið rétt
tæplega 100 þúsund pund af
söltuðum lúðuflökum fyrir
utan söltuð rafabelti í ámum
og eitthvað af söltuðum
þorski. Aflinn eykst síðan og
skipunum fjölgar jafnframt.
Árið 1890 nafngreinir hann til
dæmis 4 skonnortur sem
komu með frá 140 þúsund
pundum af lúðuflökum upp í
160 þúsund pund. Nokkur
dæmi eru um að aflinn hafi
farið yfir 200 þúsund pund af
flökum í úthaldinu. Morris
greinir frá því að met hafi ver-
ið slegið árið 1889 þegar ein
skonnortan landaði um 223
þúsund pundum af flökum.
Því meti var svo hnekkt árið
1891 en þá kom ein skonnorta
með 240 þúsund pund af lúðu-
flökum frá Islandsmiðum. Það
met stendur væntanlega enn!
Dregur úr veiðinni
Á árunum 1894 og 1895 fara
lúðuveiðarnar að dragast veru-
lega saman. Þau ár var meðal-
veiðin 95 þúsund pund af flökum
á skonnortu. Árið 1896 er mjög
lélegt og hamlaði ís við ströndina
veiðum. Lítið var hægt að veiða
nær landi en 40 mílur. Loks árið
1897 voru skipin lítið sem ekkert á
veiðum á Islandsmiðum. Nefnir
Morris dæmi af einni skonnortu
sem veiddi hér 10 þúsund pund
miðað við flök en fór síðan á önn-
ur mið einhvers staðar út af Ný-
fundnalandi.
Þess má einnig geta hér að í
annarri heimild, skýrslu fiskveiði-
nefndar Bandaríkjanna frá árinu
1884, þar sem lýst er fyrsta leið-
angrinum til Islands kemur fram að
söltuðu lúðuflökin séu reykt eftir
að þeim er landað í Gloucester.
Reykt lúðuflök eru þekkt afurð í
Þýskalandi enn þann dag í dag.
Rafabeltin sem virðast hafa verið
pækilsöltuð um borð voru seld
beint sem „pickled fish“ eins og
segir í skýrslunni.
Meðalafli á skip liklega
rúm 60 tonn af lúðu
Ekki liggur nákvæmlega ljóst
fyrir hvað amerísku lúðuveiði-
mennirnir veiddu mikið í heild við
Island. Hins vegar eru til miklar
upplýsingar um landanir einstakra
skipa í Gloucester frá ári til árs sem
Morris hefur safhað saman. Út
frá þeim má nálgast tölur um
heildarveiðina svona nokkurn
veginn. Ganga má út frá því að
meðalaflinn á hvert skip hafi ver-
ið 135 þúsund pund öll árin - sem
er ekki úr vegi þar sem flestar
ferðirnar voru farnar þegar veiðin
var sem mest. Það gerir um 61,3
tonn af söltuðum lúðuflökum á
skip að meðaltali á ári. Leitað var
til Sigurjóns Arasonar, efnaverk-
fræðings hjá Rannsóknastofnun
fiskiðnaðarins, um hvaða stuðla
væri eðlilegt að nota við um-
reikning í afla upp úr sjó, bæði
hvað varðar nýtingu við flökun
og rýrnun um borð vegna söltun-
ar. Hann sagði að flakanýtin gæti
verið um 65% og verkunarnýting
um 65%. Þannig er heildarnýting
við söltun á lúðu um 42-45%. Út
úr 100 tonnum upp úr sjó ættu að
fást um 44 tonn af afurð eða það
þarf um 240 tonn af lúðu til að
framleiða 100 tonn af söltuðum
flökum. Ef við gefum okkur að
meðalaflinn í úthaldinu öll árin
hafi verið 61,3 tonn af söltuðum
lúðuflökum þýðir það að afli upp
úr sjó hafi verið um 147 tonn
á skip samkvæmt nýtingar- og
verkunarstuðlum. Vitað er að
veiðiferðirnar voru um 100 að
tölu. Eftir því að dæma hafa
amerísku skonnorturnar veitt
samtals um 14.700 tonn af
lúðu upp úr sjó á íslandsmið-
um á árunum 1884-1897 fyrir
utan annan fisk, þorsk, stein-
bít og smálúðu sem notaður
var í beitu. Sumt af þessum
meðafla var einnig verkað i
salt en öðru var hent.
Mettúrinn frá árinu 1891,
240 þúsund pund (109 tonn)
af söltuðum lúðuflökum, hef-
ur samkvæmt ofangreindum
nýtingar- og verkunarstuðlum
verið um 245 tonn af lúðu upp
úr sjó.
Fluttu íslenska hest-
inn
með sér
Athygli vekur að í saman-
tekt Johns Morris kemur fram að
Ameríkumenn hafi haft með sér
hesta frá íslandi og eru að
minnsta kosti tvær heimildir til
þar um. í annarri þeirra segir frá
því þegar verið var að útbúa
skonnortu til að fara á Islands-
mið. Meðal útbúnaðarins voru
stíur til að flytja hesta í. I þessum
frásögnum er jafnframt farið lof-
samlegum orðum um íslenska
hestinn.
Valdimar H. Gíslason og John Morris í
kirkjugarðinum á Söndum við leiði afa-
bróður Morris sem drukknaði hér við
land þegar hann var á amerískri
skonnortu. (Mynd: Jóhann Diego).
Fiskverkakonur hjá Gramsverslun á Þingeyri öðru hvoru megin við aldamóin. (Mynd: Hermann Wendel, úr bókinni
Frá Bjargtöngum að Djúpi II).
ungar stúlkur," sagði Valdimar.
Þessi grein dró dilk á eftir sér með-
al annars vegna þess að yfirvöld
töldu sig ekki geta horft framhjá
drápi á æðarfugli - hvað sem öðr-
um sakargiftum leið - vegna þess
að um skýlaust lögbrot var að ræða
ef rétt reyndist. Gekk svo langt að
Landshöfðinginn skipaði svo fyrir
að fram færu réttarhöld þar sem
meint æðarfuglsdráp Ameríkan-
anna hér á landi var kannað. Lauk
þeim með því að ekkert sannaðist á
ir fleiri útlendingar geri mikið illt.
Þar sem þorskurinn hefir þvílík
œti, þá er ekki að undra þó hann
gangi minna aó landinu. “ Áður
hafði Sighvatur lýst því hvernig
línur Ameríkananna lágu mjög
víða og að úrgangi af lúðu svo og
ýmsum fiski, sem veiddist sem
meðafli, hafi verið hent fyrir borð
úti á miðunum. Valdimar sagði að
Sighvatur hefði verið hræddur um
að þorskurinn legðist í brottkastið
það djúpt úti að Vestfirðingar næðu
„Sighvatur skrífaði merkilega grein í ísafold
árið 1891 og vakti hún hörð viðbrögð. í
greininni ber hann þungar sakir á Ameríku-
menn fyrir að spiiia fiskgengd á Vestfjarðar-
miðum, drepa æðarfugi í stórum stíl og tál-
draga ungar stúlkur.11
þá. Enginn íslendingur sem kallað-
ur var til vitnis var fús til að nafn-
greina þá sem æðarkollurnar
veiddu, ekki einu sinni Sighvatur
sjálfur. Féll þetta mál þá niður.
Engu að síður er ljóst að Ameríku-
menn skutu hér æðarfugl. Það
kemur meðal annars fram í dagbók
stýrimannsins á Concord frá 1890
sem frá er sagt annars staðar hér í
Fiskifréttum. Hann segir það hafa
verið fyrsta verk skipstjórans þegar
þeir komu til Dýrafjarðar að setja
út doríu og fór hann á henni til að
skjóta æðarfugl.
Brottkast og ofveiði
Um lúðuveiðar Ameríkumanna
segir Sighvatur í áðurnefndri grein:
Það er líka sannfœring allra hjer
vestra, að það sjeu einmitt Amer-
íkumenn, sem sjeu hið versta átu-
mein í fiskveiðum vorum, þó marg-
ekki lengur til hans á sínum opnu
bátum. „Einnig sakaði Sighvatur
þá um að eyða lúðunni sem íslend-
ingar höfðu hag af því að veiða.
Hér er brottkast og ofveiði til um-
ræðu eins og nú í dag 113 árum
síðar. Eg tel að það hafi verið
nokkuð almennt viðhorf á Vest-
fjörðum að veiðar Ameríkumanna
væru skaðlegar. Kristinn Guð-
laugsson, bóndi og félagsmála-
frömuður á Núpi, gagnrýndi þá
einnig í endurminningum sínum og
taldi að veiðar þeirra hefðu spillt
aflabrögðum íslendinga,“ sagði
Valdimar.
Með hnífa á lofti
Nærri má geta að Ameríkumenn
settu svip sinn á Þingeyri. Þegar
flest var sigldu hingað 13
skonnortur á ári og 16-20 manns
voru í áhöfn hverrar þeirra. Eitt-
hvað af þeim voru íslendingar. í
landlegum voru Kanarnir jafnvel
fleiri en íbúar bæjarins. Valdimar
tók fram að þótt íslenskir sjómenn
bæru amerískum skipsfélögum sín-
um vel söguna hvað varðar snyrti-
mennsku og vinnubrögð um borð í
skonnortunum þá viðurkenndu þeir
að þetta væru engir englar. Þar var
misjafn sauður í mörgu fé, margir
drykkfelldir, róstugjarnir og laus
höndin að beita kutanum ef svo bar
undir. Slógust Kanarnir eingöngu
innbyrðis. Einn sjónarvottur lýsir
því svo að þeir hafi notað hnífa til
árása og höfðu oft sinn í hvorri
hendi. Til marks um drykkjuskap-
inn gat Valdimar þess að árið 1893
hefðu til dæmis verið seldir 9.600
pottar af öli á Þingeyri en ölsalan
sama ár var aðeins 1.900 pottar á
Patreksfirði og 1.500 pottar á
Bíldudal. „í skjölum Grams kemur
fram að hann kvartaði sáran undan
konsúlsstarfinu og vildi helst losna
úr því enda var oftast leitað til hans
til að skakka leikinn þegar upp úr
sauð. Einni skipshöfninni lýsir
hann jafnvel sem hálfgerðum ó-
þjóðalýð," sagði Valdimar.
Sódóma og Gómorra
íslands
Nokkrar konur á Þingeyri eign-
uðust börn í lausaleik með amer-
ískum sjómönnum og sumar fleiri
en eitt. Hneykslaði það marga. „-
Þetta ástand varð landsfrægt og
það gekk svo langt að Þingeyri var
stimpluð sem Sódóma og Gómorra
íslands. Um þetta var skrifað í öll
helstu blöð landsins. Fullyrt var að
kynsjúkdómar væru þar vaðandi og
þar ríkti ólifnaður hinn mesti.
Vertshús var byggt á Þingeyri árið
1881. Þangað fjölmenntu Kanarnir
í landlegum. Jóhannes Ólafsson
keypti það um 1890 og skírði hót-
elið Niagara. Sigurður, sonur Jó-
hannesar Ólafssonar, segir mjög
skemmtilega frá lifnaðinum þar í
viðtölum sem tekin voru við hann
síðar. I landlegum voru haldin böll
á hótel Niagara. Þar var fjölmenni
og drykkja sem endaði gjarnan
með slagsmálum. Sigurður segir
frá því að konurnar hafi sótt mikið
í Kanann. Þeir voru hreinir, klædd-
ust fínum fötum og lyktuðu vel. Is-
lendingarnir áttu erfitt með að
keppa við þá, lúsugir og illa þefj-
andi. Þetta hús stendur enn á Þing-
eyri með sömu ummerkjum og þá.
Það er í eigu Kvenfélagsins Vonar
á Þingeyri og segja má að annar
bragur sé þar nú en var á sínum
tíma.“
Máttu ekki hrækja á gólfið
Valdimar tók skýrt fram að ekki
ESSO aðföng bjóða allar helstu rekstrarvörur fyrir fiskvinnslu, sjávar-
útvegsfyrirtæki, verktaka og verkstæði. Með einu símtali getur þú pantað
allar rekstrarvörur sem þú þarft hjá reynslumiklu fagfólki. Hringdu í
þjónustuver ESSO i sima 560 3400.
Olíufélagið ehf. i Suðurlandsbraut 18 i Þjónustuver s. 560 3400 i www.esso.is