Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2002, Qupperneq 74

Múlaþing
verið meiri heldur en þekktist í öðrum sveit-
um hér austanlands. í síðasta hefti tíma-
ritsins Múlaþing gerir Sigurður í Laufási
ágæta grein fyrir áhrifum þeirra á búskap í
sveitinni. Það segir sína sögu um þetta
forðabúr að laust fyrir 1860 komst íbúatala
hreppsins uppí 450 manns. Á síðari hluta
19. aldar var líka lengi fjórbýli á einni bestu
engjajörðinni, Hrollaugsstöðum, og allt að
45 heimilismenn samtals á öllum búunum.
Margur góðbóndinn mun hafa velt því
fyrir sér hvernig auka mætti þessar nytjar
og ekki síður gera þær tryggari. Árið 1880
var stofnað búnaðarfélag í hreppnum og
uppúr því gert átak til þess að bæta engja-
nýtingu. Af miklum stórhug var þá gerður
grjótgarður í Fljótið hjá Höfðunum og
flóðgáttir sem opnuðu vatninu leið beggja
megin uppí engjamar. Jafnframt voru affoll
grafin til þess að losna aftur við vatnið fyrir
slátt. Ekki tókst þessi áveita sem skyldi en
mikið var samt oft heyjað í þessum blám.
Ég tók þátt í því sem ungur maður og á
skemmtilegar minningar frá þeim tíma um
hópa af fólki frá mörgum bæjum samtímis
og endalausar breiður af föngum beggja
vegna fljótsins. Eins man ég slátt, bæði
með hestum og traktor, og tjaldbúskap á
bökkunum sem alltaf voru þurrir og víða
sléttir.
Um miðja 20. öldina var afitur farið að
huga að aukinni nýtingu á þessu landi.
Landnám ríkisins kortlagði þá svæðið og
minnir mig að samfellt mýrlendi beggja
megin fljótsins hafi þá mælst 4200 ha þ.e.
42 km2. Engjaheyskapur var alls staðar
undirstaða lífsafkomu á þeim bæjum sem
land eiga í blánum en verður ekki gerð frek-
ari skil hér né síðari tilraunum til að ná
valdi á vatnsálagi með framræslu.
Hins vegar skal hér minnst á ysta hluta
þessarar miklu sléttu. Samfellt mýrlendi
hefur aldrei náð nema út undir bunguna sem
Borgarfjarðarvegur liggur nú eftir, þ.e. út
fyrir bæina Gagnstöð og Eyland, eða Ing-
veldarstaði sem er eldra eyðubýli lítið eitt
suður af Eylandi. Þetta graslendi hallar allt
frá sjónum sem á sér vafalaust þá skýringu
að eftir því sem uppbygging sléttunnar
færðist lengra út á móti opnu hafinu veitti
það öflugri mótspymu og jós efninu af
meiri krafti til baka. Því er landið verulega
hærra þarna heldur en 3-4 km sunnar þar
sem fljótin féllust áður í faðma. Á um-
ræddri bungu, og öllu landflæminu þar fyrir
utan, er sjávarsandur sýnilegur í yfirborðinu
þó landið sé að verulegu leyti gróið og inná
milli lægri svæði þar sem áður vom engjar
með skemmtilegum nöfnum, s.s. Flæðar,
Víðar og Leirur. Leirumar voru kostamestu
engjamar á fyrri hluta aldarinnar, líka kall-
aðar Nýjagras. Vatnsfylltar lægðir, samsíða
flæðarmálinu, u.þ.b.km sunnar. Sennilega
leifar af farvegi jökulvatnskvíslar sem hefur
tekið eitthvert gönuhlaup þarna um
skemmri tíma þegar stórbrim hefur lokað
ósum stórvatnanna. Þama uxu feykikröft-
ugar gulstarir og blástarir sem tóku manni í
mitti þar sem best lét. Nú hefur vindurinn
leikið sér að því að fylla þessi döp öll af
sandi.
Þetta víðfeðma svæði er kallað Héraðs-
sandar. Er þó orðið að meiri hluta gróið m.a.
fyrir tilstuðlan friðunar á vegum Land-
græðslunnar. Austan Lagarfljóts er það vart
undir 40 km2.
Samgönguæð
Víkjum þá að öðrum nytjum. Ég er svo
heppinn að muna þá tíma þegar sveitin var
nærri akvegalaus og hvað skyndilega gat
lifnað yfir samgöngunum þegar komið var
hlemmifæri á svellum og hjarni.
Læt ég af þessu tilefni detta hér niður
tvær vísur úr brag eftir föður minn:
72