Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2002, Blaðsíða 138

Múlaþing
gang að landi og því réði endanlega eignin.5
Hún var einnig ákveðin trygging fyrir lífs-
afkomu í harðindum, gat ráðið hverjir lifðu
þau og hverjir ekki. Að öllum jafnaði var
því sterk jákvæð fylgni milli ríkidæmis og
afkomendaQölda. Jarðnæðislausir vesaling-
ar í manntalinu 1703 eru ólíklegri til að eiga
afkomendur en eignamennirnir.
Greina má í jarðabókinni 1696 rnenn og
ættir sem sóttu fram, voru þá á uppleið, og
menn og ættir sem voru að tapa fyrri stöðu
sinni, voru á niðurleið. En heildarsumma
auðsins var óbreytt öld fram af öld ef ár-
ferði versnaði ekki eða batnaði því að rnjög
litlar voru breytingarnar í tækni, engar voru
framfarirnar. Þetta eigum við nútímamenn
oft erfitt með að skilja.
Fyrst verður ijallað nokkuð almennt um
ástand landsins um aldamótin 1700. Það
verður best gert með því að skoða mann-
tjöldatölur, sbr. töflu 1. Þar ber sérstaklega
að athuga hlutfallslegan tjölda niðursetn-
inga og flakkara, annars vegar á öllu land-
inu, sem var 14,3% manníjöldans, og í
Múlaþingi, sem var 19,3%. Mikil harðindi
höfðu áður verið á Austurlandi, ekki síst á
áttunda áratug 17. aldar. Flest bendir til að
þá hafi skáldið séra Stefán Ólafsson í
Vallarnesi (1619-1688) orkt þessa vísu, sem
nefnd hefur verið Harðindi, um Fljótdals-
héraðið allt.
Jökuldals byggðin bleika,
byljum stríðum vön Hlíðin,
kringvöfð vötnum Tunga,
veitug Utmannasveitin,
þjóðkunn þingin Eiða,
þröng sund Skriðdals grundar,
Völlur, Fljótsdalur, Fellin,
— fullt er þar allt af sulti.
Þá eins og oft síðar dó fólk úr hungri á
Austurlandi í kjölfar hafíss og kulda. Eftir
ósköpin 1670-1680 kom örstutt hlýinda-
skeið eða áður en kaldasti tími Islands-
sögunnar gekk í garð 1685-1700. Þá var
veður kalt um alla Norðurálfu, t.d. féll þá
um þriðjungur Finna úr hor.6 A Islandi var
fólk á Norður- og Austurlandi næmara fyrir
kuldaskeiðum en tolk sunnanlands og
vestan þar sem kuldinn kom af hafmu og
réðist af mjög breytilegum styrk kaldra
strauma úr norðri í hlutfalli við styrk Irm-
ingerstraumsins úr suðri, sem var nær
óbreytanlegur að styrkleika í aldanna rás.
Köldu norðanstraumarnir réðu mestu um
ástand hafsins norðanlands og austan en í
litlum mæli ástandi hafsins sunnanlands og
vestan.7
Arið 1703 greinum við land í alvarlegri
kreppu. Margt virtist benda til að þjóðin
væri að deyja út. I manntalinu þá voru ár-
gangar fólks undir fímm ára aldri miklu fá-
mennari en aldurshópurinn 20-24 ára.8 Sjö
börn í yngri aldurshópnum komu á hverja
10 einstaklinga í eldri hópnum. Slíkt er
5 Þetta er rökstutt í bók minni Upp er boóið ísuland. Einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602—1787. Reykjavík 1987, einkum bls.
18-19 og 36-38. Þetta er rækilegar rökstutt í riti mínu, Fertility and Nupitality in íceland's Demographic History, Meddelande frán
Ekonomisk-Historiska Institutionen i Lund, nr. 12, 1980 og í greinninni „Fátækt á Islandi fyrr á tímum“. Ný saga 1990.
6 Juttikala, Eino, „The Great Finnish Famine in 1696-1697“ . The Scandinavian Economic History Review, 1955:1.
7 Nánar er um þetta ijallað í grein minni, „Fishermen and sea temperature. Co-variation Studies of the Situation in Iceland’s South
and South/Central West during the Little Ice Age“. Northern Seas. Yearbook 1999. Association for the History of the Northern Seas.
St. John’s, Newfoundland 2001.
^ Manntalið 1703. Hagskýrslur íslands II, 21. Reykjavík 1960, bls. 50.
136