Múlaþing: byggðasögurit Austurlands - 01.01.2002, Síða 139

Hverjir áttu Austurland um aldamótin 1700
Tafla 1 Fólksfjöldi á heimilum á Austurlandi, og íslandi öllu árið 1703
Austurland ísland alls
Heimili alls Fólk alls Fólk/heimili Heimili alls Fólk alls Fólk/heimili
Lögbýli 452 2.880 6,37 5.915 35.794 6,05
Hjálcigur 82 329 4,01 1.524 6.194 4,06
Húsfólk 57 86 1,51 752 1.124 1,49
Alls 591 3.295 5,58 8.191 43.102 5,26
Lausafólk 3 73
Niðursctningar og flakkarar 791 (19,3%) 7.183 (14,3%)
íbúar alls 4.089 50.358
Hcimild: Manntalið 1703. Hagskýrslur íslands II, 21, Reykjavík 1960, bls. 40.
einsdæmi. Ungbarnadauði (barna á fyrtsa
ári) hefur verið óvenju hár um aldamótin
1700 á íslcnskan mælikvarða, en ung-
barnadauði var yfirleitt mjög hár á Islandi
miðað við önnur lönd fyrr á öldum.9 Auk
þess hefur frjósemi þá verið í minnsta lagi.10
Það var við þessar aðstæður sem kon-
ungur sendi sérstaka erindreka, Arna Magn-
ússon og Pál Vídalín, til landsins með
mikilvæga rannsóknarspurningu: Er ís-
lenska þjóðin að deyja út? Til að svara
þessari spurningu var framkvæmd talning á
bæði manníjölda og bústofni og gerð var
skrá um hverja jörð í landinu. Þverstæða
málsins er sú að það var eymdin sem olli
því að engin þjóð á jafn góðar heimildir um
ástand sitt jafn snemma og sú íslenska.
Að vísu óttuðust margir framtak þetta.
Menn sögðu að gömlum sið og reynslu að
ekkert gott gæti komið frá yfírvöldum.11
Þau reyndu aðeins að pína sem mest fé út úr
almúganum, engu síður en þeir samlandar
sem betur máttu sín. Jarðabókin 1695, sú
mikilvæga heimild, hafði sennilega verið
samin í þeim tilgangi að athuga hvar herða
mætti álögur á landsmenn. Við slíkar að-
stæður var freistandi að hafa jarðamatið
sem lægst og voru Austfírðingar sérstaklega
duglegir við þá iðju enda bjuggu þeir til-
tölulega langt frá Bessastaðavaldinu.12
9 Sjá hér t.d. rit mitt The Sex Ratio, the Infant Mortality and the Adjoining Societal Response in Pre-Transitional Iceland, Meddelande
frán Ekonomisk-Historiska Instutitionen, Lunds Universitet, nr. 32, 1983.
Enski fólksíjöldafræðingurinn J. Hajnal komst þannig að orðið um ástandið á íslandi 1703: „Aldurssamsetningin 1703 gefur til
kynna ört fækkandi manníjölda með lágri fæðingartíðni“, „European Marriage Patterns in Perspective“, Population in History,
ritstjórar D.V. Glass og D.E.C. Eversley, London 1965, bls. 137.
'' Það er mikið um eymdartal og bænarskrár bæði í Jarðabókum Áma Magnússonar og Páls Vídalíns, og í manntalinu 1703, sbr. þessi
orö sem hreppstjórar í Vestur-Skaftafellssýslu létu fylgja með undirskrift sinni sem staðfestingu á að manntalið væri rétt: „...eru nú
allir þessir bændur auðmjúklega umbiðjandi, fyrst guð almáttugan og konglegt yfirvald að veita sér ásjá í Jesú nafni“. Manntal á
lslandi árið 1703 ásamt þrem sýslum 1729, bls. 453.
Lágt jarðamat á Austurlandi miðað við aðra landshluta var þekkt fyrirbæri. Þetta var m.a. til umræðu á 19. öld og var mikilvæg
forsenda þess að nýtt jarðamat yrði samið. (Tíðindi frá Alþingi 1847, bls. 402). 1 37