Morgunblaðið - 23.09.2021, Síða 65

MENNING 65
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 23. SEPTEMBER 2021
J
æja gott fólk, stórmyndin
með stóru essi hefur verið
strengd á svo breiðan striga
að mannsaugað fær útlín-
urnar varla numið. Sandalda er svo
tröllvaxin, svo þrútið ferlíki fagur-
fræðilegrar blætiskenndar að harð-
gerðasta úlfalda kynni að svima. Til
grundvallar er öndvegistexti í vís-
indaskáldskap, skáldsagan Dune
eftir Bandaríkjamanninn Frank
Herbert sem kom út árið 1965 en
hún hefur haft víðtæk áhrif á grein-
ina, m.a. á söguheim hinna uppruna-
legu Stjörnustríðsmynda. Tvívegis
hefur merkum kvikmyndagerðar-
mönnum mistekist að aðlaga textann
hvíta tjaldinu: annars vegar tilraun
fransk-síleska költmynda-
súrrealistans Alejandros Jodor-
owskys sem fór ekki í tökur (en
henni eru gerð skemmtileg skil í
heimildarmyndinni Dune Jodor-
owskys (Pavich, 2013) þar sem
snilldarlegar geimteikningar meist-
ara H.R. Gigers sáust) og hins vegar
umdeild útgáfa frá 1984, sem er al-
mennt er talin eina feilspor á frægð-
arferli meistara Davids Lynch.
Kanadíski kvikmyndagerðar-
maðurinn Denis Villeneuve ræðst
því ekki á garðinn þar sem hann er
lægstur. Fyrri verk hans ná mestu
flugi í miklu valdi hans á sjónrænni
frásögn og í uppbyggingu á spennu
en þær líða þó á köflum fyrir ófrum-
leg söguefni og þemu. Sandalda tek-
ur formalisma hans út í ystu öfgar,
útþanin og þrútin dramatíkin drýpur
af hverjum fitugum myndramma en
frásögnin sjálf er útþynnt seyði af
mest litlu. Fátt gerist í myndinni og
það litla sem fyrirfinnst er teygt út í
hið ýtrasta. Í upphafi kynnir myndin
sig sem „fyrsta hluta“, vonast er
eftir framhaldi og eftir 155 mínútur
er rétt búið að kynna aðstæður og
helstu leikendur þegar kveðjuorð
eru færð í munn sögupersónu um
„að þetta sé aðeins byrjunin“ –
afsakið hlé eða eitthvað á þá lund. Á
tímum þar sem svarthol langa (eða
linnulausa) söguformsins virðist
kokgleypa menningarneytendur er
kaldhæðnislegt að sjálfskipaðan
riddara kvikmyndarinnar eins og
Villeuneve skorti sjálfsaga til að
leggja niður upphaf, miðju og endi.
Kubrick gat það í 2001 og Lucas í
Stjörnustríði, svo digur ás sé gefinn í
gerð frásagna, en Kanadabúinn mát-
ar sig eflaust við a.m.k. annan
þessara leikstjóra.
Sandölduheimurinn er um margt
kunnuglegur, meðal annars vegna
áhrifa skáldsögunnar á seinni tíma
verk en einnig vegna notkunar henn-
ar á goðsagnaminnum. Ytri hönnun
söguheimsins er án efa helsta afrek
myndarinnar og uppfyllir verkið á
þann hátt vel þörf vísindaskáldsögu-
aðdáenda fyrir ítarlega sjónarsmíð
mikilfenglegra geimskipa og er
hugað gætilega að stóru sem smáu í
þeim efnum. Ákvarðanir styðja þó
ekki að öllu leyti við efniviðinn hvað
þetta varðar. Messísasarsöguhetjan
æfir sig í skylmingabúðum við eldri
meistara en árásir stöðvast á eins
konar stafrænum hjúpi – þar sem
rauð slykja táknar náðarhögg en blá
venjulega áverka. Þessu er haldið til
streitu í öðrum hasaratriðum sem
dregur þau umtalsvert niður og
verður fljótt leiðigjarnt. Minnir
þetta á eftirmyndirnar (af Elvis og
fleirum) í síðustu mynd Villeneuves
Blade Runner 2049 á þann hátt að
ein sjónræn brella er fundin upp og
síðan ofnotuð.
Í grunninn er þetta saga kónga-
fólks og nýlendustefnu í órafjarlægri
framtíð – sögð í gegnum sögu hvíta
bjargvættarins. Á eyðimerkur-
plánetunni Arrakis fyrirfinnst yfir-
skilvitlegt „krydd“, verðmætasta
auðlind veraldar sem framlengir líf
og gerir mannshuga ofurfrjóa – og
síðast en ekki síst – knýr geimflota
áfram á ljóshraða. Atreides-hefðar-
ættinni eru falin á völd á hnettinum
af keisara nokkrum sem bruggar
þeim launráð. Á Arrakis býr eyði-
merkurættbálkur innfæddra (sem
greinilega skírskotar til arabískra
og norðurafrískra þjóða), sem hefur
liðið ofsóknir þeirra sem mergsjúga
heimkynni þeirra. Ungum arftaka
Atreides-tignarinnar, Paul, sem er
leikinn af hinum snoppufríða
Timothée Chalamet, reynist vera
ætlað að vera hvítur frelsari þessa
hóps. Móðir hans er hluti af Bene
Gesserit-nornareglunni en innan
hennar er spádómur um væntan-
legan almáttugan galdrakarl (en
henni tilheyra vanalega bara konur)
sem skal bjarga málum. Chalamet
fer ágætlega að vera forviða, veiklu-
legur en ofurfagur erfingi með heim-
inn á herðum sér. Hann er „emó“-
Harry Potter, Loga geimgengils-
Kristgervi.
Stórskotalið leikara stillir sér á
skjáinn. Oscar Isaacs er pabbi kóng-
ur með karlmannlegt skegg og
viskuorð í vasa sem birtist í strirð-
busalegu samtalsatriði þeirra Simba
og Múfasa. Jason Momoa er Han
Solo-ígildi sem Paul litli tilbiður.
Móðir Pauls, galdrakonan, leikin af
Rebeccu Ferguson, er leiðinlega
passíf persóna og fellur inn í hneigð
slappra kvenpersóna og ofurkarl-
mennsku í myndum Villeneuves.
Skemmtilegust eru kvikindin: Stell-
an Skarsgård sem lifrarlegt óvætti
skylt Jabba the Hut og Charlotte
Rampling sem galdranorn (þó meira
mætti vera af henni). Margar klisjur
eru hér taldar upp að ofan, sem er
gott og blessað, en því miður ná þær
að vera lítið annað en það.
Gallinn er ekki síst frásagnar-
aðferðin. Undrabarnið Paul sér inn í
framtíðina og í gríð og erg er sýnt
hvað bíður. Á endanum gerist ein-
mitt það, hægt væri að kalla þetta
Vertigo-regluna, til þess að geta
framfylgt slíku mynstri þarf viðkom-
andi að vera ansi fær og Villeneuve
veldur því ekki. Ofuralvarlegur tónn
er lýjandi, epísk list er riðin í hlað,
og birtist á versta máta í ofhlaðinni
og yfirspenntri síbylgju Hans
Zimmers sem gengur alla leið í
músíkölskum „oríentialisma“ og
mætti alveg setja karl í skammar-
krókinn við tækifæri.
Þrútinn sandsperðill liðast um
Á Sandöldu Timothée Chalamet í hlutverki bjargvættarins Pauls og Rebecca Ferguson í hlutverki móður hans, lafði Jessicu Atreides.
Borgarbíó, Háskólabíó, Laugar-
ásbíó, Sambíóin og Smárabíó
Sandalda/ Dune bbnnn
Leikstjórn: Denis Villeneuve. Handrit:
Jon Spaihts, Denis Villeneuve, Eric
Roth. Klipping: Joe Walker. Kvikmynda-
taka: Greig Fraser. Leikarar: Timothée
Chalamet, Rebecca Ferguson, Oscar
Isaac, Stellan Skarsgård. Bandaríkin,
155 mín.
GUNNAR
RAGNARSSON
KVIKMYNDIR