Morgunblaðið - 04.11.2021, Side 20

20 FRÉTTIR
Innlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. NÓVEMBER 2021
Sigurður Bogi Sævarsson
sbs@mbl.is
Eldgos í Heklu, Öskju, Surtsey,
Heimaey og Kröflu; kennsla og vís-
indastörf. Öskulagarannsóknir og
eðli eldsumbrota. Æfingaferðir
tunglfara til Íslands, fræðistörf og
frásagnir í fjölmiðlum, söng-
textagerð og virk þátttaka í sam-
félaginu sem skóp virðingu og vin-
sældir almennings. Svona má í
stuttu máli lýsa efni bókarinnar Sig-
urður Þórarinsson – mynd af manni
sem kom út á dögunum. Þar segir af
Sigurði Þórarinssyni (1912-1983)
sem var einn fyrsti jarðvísinda-
maður þjóðarinnar og sá þeirra sem
lengi bar mest á. Skemmtilegar og
alþýðlegar frásagnir Sigurðar í fjöl-
miðlum og víðar gáfu landanum vitn-
eskju um jarðfræði landsins, þekk-
ingu á náttúru og því að landið er
kvikt.
Víða brautryðjandi
„Sigurður var brautryðjandi á
mörgum sviðum jarðfræði á Íslandi,
rannsakaði jökla, eldgos, landmótun,
jarðsögu og margt fleira. Vinna
manna nú til dags byggir á þeim
grunni sem hann lagði. Annars er
þessi bók ekki um jarðfræðikenn-
ingar heldur fyrst og fremst um
manninn Sigurð,“ segir Sigrún
Helgadóttir höfundur bókarinnar.
Hún er líf- og umhverfisfræðingur
að mennt, kennari og höfundur
fræðibóka.
Sigrún Helgadóttir hafði á orði
snemma árs 2012, þegar öld var liðin
frá fæðingu Sigurðar Þórarinssonar,
að slæmt væri að ekki hefði verið
skrifuð ævisaga hans. Sigurður
Svavarsson útgefandi greip hug-
myndina á lofti og óskaði eftir að
hún tæki verkið að sér. Nokkur
misseri liðu þó uns hún gat hellt sér í
verkið.
Sigurður Svavarsson féll frá árið
2018 og þá varð um skeið óvissa um
útgáfu. Svo fór að Hilmar Malm-
quist forstöðumaður Náttúru-
minjasafns Íslands – sem var bak-
hjarl Sigrúnar við bókarskrifin tók
af skarið og gefur stofnunin ritið út.
Það er í tveimur stórum og þykkum
bókum, alls um 800 blaðsíður.
„Í raun var ekki hægt annað en
heillast af þeim jákvæða persónu-
leika sem Sigurður var,“ segir Sig-
rún sem kynntist sögupersónunni
lítið eitt þegar hún stundaði nám í
jarðfræði við HÍ veturinn 1975-76.
Hennar helsta viðkynning af við-
fangsefni sínu var hins vegar í gegn-
um skráðar heimildir, það er bréf,
dagbækur, minniskompur og frá-
sagnir blaða á timarit.is. Einnig fékk
Sigrún aðgang að ljósmyndum Sig-
urðar, þúsundum mynda af eld-
gosum, landslagi og fólki.
Fyrirlestrar og söngtextar
Sigurður Þórarinsson var fæddur
austur á Vopnafirði árið 1912 og ólst
þar upp. Föður sinn missti hann
ungur og aðstæður í uppvextinum
voru um margt þröngar. Sigurður
náði eigi að síður að brjótast til
mennta og var dúx á stúdentsprófi
frá MA vorið 1931. Fór síðan til
náms í jarðfræði; fyrst í Kaup-
mannahöfn en lengst í Stokkhólmi.
Átti þar góðan og gjöfulan tíma en
árið 1945 sneri Sigurður heim, þá
orðinn fjölskyldumaður, og ævi-
starfið tók við.
Sigurður var ásamt Finni Guð-
mundssyni fuglafræðingi fyrsti
starfsmaður Náttúrugripasafns Ís-
lands sem sinnti rannsóknum, söfn-
un náttúrugripa, sýningum, fræðslu
og fleiru. Sigurður kenndi líka nátt-
úrufræði, aðallega jarðfræði við MR.
Þá varð Sigurður vinsæll fyrirles-
ari bæði innan lands og utan. Einnig
má nefna söngtexta hans, sem þjóðin
þekkir enn vel en margir voru samd-
ir í jöklaferðum Jöklarannsókna-
félags Íslands og sungnir á
skemmtikvöldum þess og Ferða-
félags Íslands. Þekktir textar Sig-
urðar eru Að lífið sé skjálfandi lítið
gras, Vorkvöld í Reykjavík, Þórs-
merkurljóð, Spánarljóð og ótal fleiri.
Forvitnilegt og spennandi
„Bæði fræðistörfin og söngtext-
arnir juku hróður Sigurðar en ekki
síður hve alþýðlegur hann var og
ákaflega skemmtilegur,“ segir Sig-
rún. „Hann var ófeiminn við fjöl-
miðla, fór ungur að skrifa greinar í
blöð og tímarit um allt mögulegt,
bæði fræðigreinar og þá ekki síður
greinar fyrir almenning um alls kyns
fræði. Og hann fór líka snemma að
flytja erindi í útvarp. Á þessum ár-
um lásu allir blöð og hlustuðu á sama
útvarpið. Hann varð eftirlæti fjöl-
miðlafólks. Var að fást við eitthvað
sem var mörgum framandi en sagði
þannig frá því að það varð forvitni-
legt og spennandi. Heklugosið 1947-
1948 olli straumhvörfum. Fólk hafði
aldrei séð slíkt gos. hafði aldrei séð
hraun renna og skildi ekki orsök eld-
gosa. Þá kynntist þjóðin Sigurði og
svo lengi sem hann lifði var hann jú
jarðfræðingurinn eini og sanni.“
Friðlýsingar og þjóðgarður
Auk jarðfræðistarfa lét Sigurður
Þórarinsson mjög að sér kveða í fé-
lagsmálum. Sigrún getur í því sam-
bandi fyrstu heildarlaga um nátt-
úruvernd sem sett voru á Íslandi.
Sigurði hafi runnið til rifja ýmis
skemmdarverk á náttúrunni, svo
sem framræsla á mýrum og eyði-
legging á jarðmyndunum eins og
gígum og flutti erindi í útvarp sem
hafði mikil áhrif til verndunar.
„Við eigum engum sem Sigurði að
þakka að Skaftafell var gert að þjóð-
garði. Hann er nú mikilvægur hluti
Vatnajökulsþjóðgarðs sem aftur hef-
ur verið viðurkenndur á heimsminja-
skrá UNESCO. Fjölmörg önnur
svæði hafa verið friðlýst vegna til-
lagna þar um frá Sigurði,“ segir Sig-
rún.
Skemmtilegi jarðfræðingurinn
- Mynd af manni í 800 blaðsíðna ritverki - Ævisaga Sigurðar Þórarinssonar - Eldgos, rannsóknir,
fræðistörf og frásagnir - Söngtextar sem þjóðin kann enn - Heillaðist af jákvæðum persónuleika
Ljósmynd/Sigurður Þórarinsson
Surteyjargos Sigurður var á vettvangi allra eldgosa á Íslandi í áratugi. Alltaf með myndavélina, eins og þegar hraun vall fram úr gíg í Surtseyjareldum.
Ljósmynd/Óþekktur
Söngvaskáld Sigurður með gítar-
inn í jarðfræðiferð á fjöllum.
Ljósmynd/Sigurður Þórarinsson
Umbrot Við hlið Surtseyjar kom upp í eldgosi eyjan Jólnir, sem sjór var
reyndar ekki lengi að brjóta niður. Einstök mynd af eyjunni óvæntu.
Morgunblaðið/Sigurður Bogi
Höfundur „Sigurður var brautryðjandi á mörgum sviðum jarðfræði á Ís-
landi,“ segir Sigrún sem var alls sjö ár að skrifa þetta mikla ritverk.
Í bókinni sinni segir Sigrún Helga-
dóttir frá leiðsögn Sigurðar Þór-
arinssonar þegar kandídatar
NASA, bandarísku geimvísinda-
stofnunarinnar, komu til Íslands
árin 1965 og 1967 til að æfa sig
fyrir ferðir til tunglsins. Í þeim
hópi var meðal annarra Neil Arm-
strong, sá sem fyrstur manna sté
fæti á tunglið. Getur Sigrún þess
að áður hafi Sigurður, það er í
miðju kalda stríðinu, átt erfitt með
að fá landgöngu í Bandaríkin
vegna stjórnmálaskoðana sinna.
Þegar þarna var komið sögu hafi
hann hins vegar verið búinn að
ávinna sér slíkt traust og virðingu
sem vísindamaður að honum var
falið að vera tunglförum til halds
og trausts í svo mikilvægu máli
Bandaríkjamanna sem Apollo-
áætlunin um tunglferðir og land-
nám í geimnum var.
„Það kemur sjálfsagt mörgum
ýmislegt á óvart við kynni af Sig-
urði í þessari bók. Hann virkaði
svo glaður en í raun var hann feim-
inn og lokaður, ræddi ekki um
sjálfan sig. Viðmælendur mínir
höfðu líka sumir á orði að Sigurður
hefði aldrei talað illa um nokkurn
mann og vikið sér undan öllum
deilum, svo stundum hafi verið
gengið yfir hann. Auk þessa var
hann ekki heilsuhraustur. En fáir
vissu um erfiðleika hans, sáu að-
eins glaðværa fræðimanninn og
söngvaskáldið og hann naut æv-
inlega og alla ævi mikillar alþýðu-
hylli,“ segir Sigún Helgadóttir.
Vísindamaðurinn ávann sér
traust og virðingu tunglfara
Í ÓVENJULEGU VERKEFNI Á ÁRUNUM 1965-1967
Ljósmynd/NASA
Jarðfræðingur Sigurður með sína
frægu rauðu skotthúfu, hér með geim-
faraefnum í æfingaferð í Dyngjufjöllum.