Morgunblaðið - 31.12.2021, Síða 60

Strætisvagn og bílar sitja fastir í flóði í New York-borg í september eftir að fellibylurinn Ida skall á með þeim afleiðingum að átta
létu lífið, litlu munaði að neðanjarðarlestakerfið lamaðist og fjöldi heimila eyðilagðist í New Jersey.
Dakota Santiago/The New York Times
60 MORGUNBLAÐIÐ TÍMAMÓT 2.12. 2021
Loftslagsváin hefur verið að aukast um áratugi en það er ekki
fyrr en í byrjun 21. aldarinnar sem hún hefur raunverulega náð
athygli ríkari landa á norðurhveli jarðar. Skógareldar í allt frá
Kaliforníu til Grikklands og flóð í allt frá New York til Þýska-
lands hafa sýnt fólki svart á hvítu að þessi alheimsvá er raunveru-
leg og náum við ekki að stöðva þessa þróun núna er hætta á að við
munum missa tökin og ekki geta stöðvað hana síðar.
Síðasta sumar gáfu helstu vísindamenn á sviði loftslagsbreyt-
inga út skýrslu með síðustu niðurstöðum vísindanefndar Samein-
uðu þjóðanna um loftslagsbreytingar og þar kom enn og aftur
fram að það verður að bregðast við strax. En í stað þess að finna
staðfestu hjá almenningi við að heyra um grafalvarlega stöðu
mála skynja ég úrræðaleysi. Margir í hinum vestræna heimi eru
ófærir um, eða vilja ekki, tengja hagkerfi okkar sem byggist á
stöðugum hagvexti við stighækkandi náttúruhamfarir í kringum
okkur.
Við búum í löndum sem hafa eytt sínum kolvetniskvóta og vel
það fyrir löngu – sérstaklega ef við tökum inn í dæmið kolvetnis-
losun frá 1850. Þessi kolvetnislosun hefur mest áhrif á lönd sem
eru fjarri okkur, lönd þar sem íbúarnir eru í miklu meiri hættu ef
þeir dirfast að gagnrýna þetta óréttlæti. Ég trúi því að okkur,
sem erum í aðstöðu til að hafa áhrif, beri skylda til þess að gera
það. Ein leið til þess er að taka aktívisma opnum örmum og berj-
ast gegn þeim sem menga mest og eru með athæfi sínu að skaða
heimsbyggðina. Þannig getum við líka endurgreitt okkar eigin
skuld. Í rauninni er getan til að skipuleggja og mótmæla, án þess
að búa við ofbeldisfull viðbrögð, hugsanlega öflugasta tákn þeirra
forréttinda sem við búum við. Og það er mín reynsla að það að
nýta þessi forréttindi sé greiðasta leiðin til að þoka heiminum í
átt að öruggari og réttlátari framtíð fyrir allt líf á jörðinni.
Fyrir tíu árum skynjaði ég fyrst á eigin skinni gremjuna og úr-
ræðaleysið sem mörg okkar upplifa í dag. Ég var nýútskrifuð úr
sjávarútvegsháskóla og hafði fengið réttindi til að stýra atvinnu-
skipum og í ágúst 2011 sigldi ég þýska ísbrjótnum RV Polarstern
til Norðurpólsins. Vísindamenn okkar skáluðu og héldu upp á að
vera komnir á áfangastað á frosnu þilfarinu. En nokkrum mín-
útum seinna voru allir byrjaðir að vinna aftur og ég sá áhyggju-
svip færast yfir andlit þeirra. Við gátum ekki tekið það magn af
ísjökum sem við höfðum áætlað að taka frá Norðurpólnum, því
það var bara ekki nógu mikið um gamlan klaka. Að lokum urðum
við að leita að þokkalega stórum jaka með því að nota þyrlu. Það
örlaði á gremju hjá eldri vísindamönnunum sem höfðu skrifað
skýrslur áratugum saman um hnatthlýnunina en fengið lítil við-
brögð.
Í dag kalla flestir mig aktívista eða aðgerðasinna. Ég vinn ekki
lengur sem siglingafræðingur, þótt margir þekki mig sem skip-
stjóra flóttamannabátsins sem var tekinn af yfirvöldum (og
sleppt strax aftur) eftir að við komum í höfn á Ítalíu án leyfis eftir
17 daga bið. Þar nýtti ég forréttindi mín sem hvít millistéttarkona
til borgaralegrar óhlýðni (ég gat menntað mig frítt og hafði
sjálfstraustið til að gera ráð fyrir að ég yrði ekki dæmd fyrir at-
hæfið, ólíkt mörgum farandmönnum í Grikklandi og á Ítalíu) til
þess að styðja við fólk sem er á ofbeldisfullan hátt ýtt út á jað-
arinn af evrópska samfélaginu.
Í ágúst 2021 sneri ég til baka til Þýskalands til rústa þorpsins
Lützerath sem er aðeins 200 metra frá risastórri opnu brún-
kolanámunni Garzweiler sem sér orkustöðinni Neurath í eigu
RWE-orkurisans fyrir orku, en fyrirtækið er eitt af tíu fyr-
irtækjum í Evrópu sem menga mest. Bóndinn vill ekki selja land
sitt til RWE og gæti fljótlega verið þvingaður að yfirgefa eign
sína. Ég var ein þeirra 300 sem hann bauð til þess að mótmæla
þessum gjörningi með því að setja upp tjaldbúðir á landi hans. Ég
sé fleiri möguleika til að mótmæla á stöðum eins og Lützerath
með því að nota beinar aðgerðir og landsetu til þess að hamla
frekari námugreftri, sem mun á endanum auka jarðefnislosun
sem yrði stórslys í baráttunni gegn loftslagsvánni ef ekkert er að
gert.
Mengandi stóriðnaður mun ekki breyta aðgerðum sínum ef al-
menningur rís ekki upp gegn honum. Ólíkt þeim fjölda fólks, sem
býr í þúsund mílna fjarlægð og hefur búið við afleiðingarnar af
menguninni miklu lengur en við á norðlægari slóðum, bý ég og
margir aðrir á svæðum þar sem stærstu mengunarvaldarnir, eins
og Exxon, Royal Dutch Shell, BP, Chevron og Total eru með
höfuðstöðvar sínar. Það eru líka forréttindi að vera í þeirri ná-
lægð að geta beitt ýmsum aðferðum, þ. á m. borgaralegri óhlýðni
til að mótmæla á heimavelli mengunarvaldanna svo þeir geti axl-
að ábyrgð á gjörðum sínum og samtímis borgað til baka eitthvað
af okkar kolefnisskuld við heiminn. Þessi forréttindi gefa okkur
líka beinan aðgang að valdakerfi þessara fyrirtækja, fjármálum
þeirra, hagsmunagæsluvaldi þeirra og því félagslega samþykki
sem þau hafa til að starfa.
Þetta verður ekki auðvelt. En fólk hefur barist fyrir réttindum
sínum og frelsi við mun erfiðari aðstæður bæði nú til dags og á ár-
um áður. Vinur minn frá Súdan, Abdul Aziz Muhamat, var fang-
elsaður í einangrunarbúðum á Manus-eyju við strendur Ástralíu í
næstum sex ár. Allan þann tíma voru fangarnir að skipuleggja og
ögra áströlskum yfirvöldum með spurningum um stefnu þeirra
að geyma flóttamenn í einangrunarbúðunum. Á endanum var
flestum þeirra sleppt lausum. Annar vinur frá Kenía, Phyllis
Omido, hóf baráttu ásamt íbúum í fátækrahverfinu í Mombasa
gegn blýeitrun verksmiðju í hverfinu. Það var ráðist á hana og
hún fangelsuð og þurfti síðar að fara huldu höfði eftir að hafa
fengið fleiri hótanir eftir að hún höfðaði mál gegn stjórnvöldum.
En hún og samfélagið gáfust ekki upp og á endanum var fjöl-
mörgum málmbræðsluverksmiðjum lokað.
En það getur verið dauðadómur í mörgum löndum að tala upp-
hátt um réttindi fólks. Lönd sem hafa alltaf kennt sig við lýðræði
virðast vera að færast nær þeim veruleika með því að gera mót-
mæli og borgaralega óhlýðni glæpsamlega. Eftir mótmælin 2016
vegna olíuleiðslunnar í Norður-Dakóta settu mörg bandarísk ríki
lög sem gerðu það saknæmt að fara í óleyfi á svæði nálægt olíu-
og gasleiðslum. Í Ástralíu voru sett lög árið 2020 sem bönnuðu
notkun lása sem mótmælendur hafa iðulega notað til að festa sig
saman eða við járnbrautarteina eða aðra hluti í mótmælaskyni og
gerir það erfiðara að ná þeim af vettvangi. Og síðasta sumar
handtók þýska lögreglan aðgerðasinna í Lützerath í nafni örygg-
islaganna „Lex Hambi“ sem breytt var 2018 í Norður-Rín Vest-
falíu. Lögin gera lögreglunni kleift að halda fólki í fangelsi í allt
að sjö daga til auðkenningar og voru sett að hluta til sem andsvar
gegn aðgerðasinnum sem höfðu forðast að láta bera kennsl á sig
með því að hylja fingraför sín.
Þetta er hugsanlega í fyrsta skipti sem jafn margir upplifa jafn
litla stjórn á lífi sínu og okkar sameiginlegu framtíð. Margir, sér-
staklega þeir sem tilheyra hinni hvítu millistétt, eru ekki vanir að
berjast þegar við ofurefli er að etja. Mörg okkar hafa enga
kennslu fengið í að búa til samfélag og nýta sameinaða krafta
okkar þegar leikurinn er ójafn.
Það má því segja að verið sé að prófa forréttindi okkar. En sem
betur fer geta þau sömu forréttindi gefið okkur bæði tækifærin
og ákvörðunina um að standast það próf.
Ég hlakka ekki til að standa andspænis lögreglunni og örygg-
isgæslu RWE í Lützerath. Í sannleika sagt myndi ég frekar vilja
fara aftur til míns gamla lífs og sigla í kringum Suðurskautið í vís-
indaferðum. En ég veit að forréttindi mín þýða að ég ber ábyrgð
á því að hjálpa samfélögum sem berjast fyrir lífi sínu og eins á al-
heimssamfélaginu og öllum lifandi verum. Baráttan um loftslags-
öryggi er komin inn að gafli. Til þess að sú barátta nái árangri
þarf andspyrnumenningu og skýra sýn á réttlæti og samstöðu.
©The New York Times Syndicate og Carola Rackete.
Greenpeace varpaði slagorðinu Engin framtíð í jarðefnaelds-
neyti á kæliturn Neurath-orkuveitunnar í Þýskalandi 2017.
Wolfgang Rattay/Reuters
Merking forréttinda í bar-
áttunni gegn loftslagsvánni
Nú þegar íbúar norðurhvels jarðar eru farnir að finna fyrir loftslagsvánni á eigin skinni, hafa þeir möguleikann á að
leiða baráttuna gegn mengunarvöldunum sem þeir hafa lengst af stutt.
CAROLA RACKETE
er vistfræðingur í Evrópu og baráttukona fyrir félagslegu réttlæti. Bók
hennar „The Time to Act is Now“ var gefin út á ensku í nóvember 2021.
En ég veit að forréttindi
mín þýða að ég ber ábyrgð
á því að hjálpa samfélögum
sem berjast fyrir lífi sínu og eins á
alheimssamfélaginu og öllum lif-
andi verum. Baráttan um loftslags-
öryggi er komin inn að gafli.
TÍMAMÓT: SÞ SÖGÐU SKÝRSLU UM HLÝNUN SÝNA „GRAFALVARLEGT HÆTTUÁSTAND FYRIR MANNKYN“
’’