Saga - 2018, Side 125

unnar ingvarsson
kosið um fullveldi
utan kjörfundar 1918
Á 100 ára afmæli fullveldis Íslands hefur margt verið ritað um þann
merka atburð þegar Ísland varð fullvalda ríki í konungssambandi
við Danmörku í kjölfar þjóðaratkvæðagreiðslu um sambandslaga-
samninginn svokallaða. Í Þjóðskjalasafni Íslands er, eins og gefur að
skilja, margvíslegt efni sem tengist samningunum og því ferli sem
fylgdi þeirri grundvallarbreytingu á stjórnsýslu Íslands að landið
var ekki lengur hluti Danmerkur, heldur fullvalda ríki. Önnur söfn
geyma einnig mikilvægar upplýsingar. Má þar nefna Skjalasafn
Alþingis og þó sérstaklega Ríkisskjalasafn Danmerkur.
Nefnd skipuð fulltrúum frá dönsku og íslensku þjóðþingunum
náði samkomulagi um orðalag sambandslagasamningsins þann 18.
júlí 1918 og í kjölfarið fór samningurinn til umræðu í þjóðþingum
landanna. Alþingi samþykkti samninginn af sinni hálfu þann 9.
september. Samkvæmt viðauka við stjórnskipunarlög frá 19. júní
1915 var þó ljóst að málinu var ekki lokið frá Íslands hálfu, því í 20.
grein laganna var þess getið að ef Alþingi samþykki breytingu á
sambandinu milli Íslands og Danmerkur skyldi leggja málið undir
atkvæði allra kosningabærra manna í landinu til samþykktar eða
synjunar í leynilegri kosningu.1
Aðeins tæplega 48% kosningabærra landsmanna greiddu atkvæði
um sambandslagasamninginn, 12.411 samþykktu samninginn en
999 vildu fella hann. Alls greiddu tæplega 60% karlmanna á kjörskrá
atkvæði en aðeins rúmlega 24% kvenna. Þátttaka kvenna var mjög
misjöfn og í dreifbýlinu var hún í sumum kjördeildum engin.2 Hér
verður einkum fjallað um þjóðaratkvæðagreiðsluna sjálfa, hvernig
hún fór fram og hvaða heimildir Þjóðskjalasafn Íslands geymir sem
varpa ljósi á kosningaþátttöku almennings.
Saga LVI:1 (2018), bls. 123–131.
Ú R S k JALAS kÁP N U M
1 Stjórnartíðindi 1915 A, bls. 21 (l. nr. 12/1915).
2 Gísli Jónsson, 1918. Fullveldi Íslands 50 ára 1. desember 1968 (Reykjavík: Almenna
bókafélagið 1968), bls. 180–181.
Unnar Ingvarsson, unnar@skjalasafn.is
NÝ_Saga haust 2018 .qxp_Saga haust 2004 - NOTA 19.10.2018 18:45 Page 123