Fréttablaðið - 03.02.2022, Blaðsíða 16

Því er til
að svara að
ég treysti
mér til að
fullyrða
að megnið
af þeim
skáld-
verkum
sem hafa
komið út
á íslensku
síðustu
hálfa öld,
hefði
aldrei verið
skrifað
nema fyrir
tilverknað
þessa
sjóðs.
Ég hef heyrt f leiri en einn kollega
segja að ekkert sé vísara til óvin-
sælda og fúkyrða en þegar lista-
menn tala um starfslaunasjóði. En
mér finnst rétt að sjónarmið heyrist
frá einhverjum þeirra sem á þann-
ig laun þurfa að stóla, og er að auki
ýmsu vanur.
Upphaflegum lögum um Launa-
sjóð rithöfunda frá áttunda áratugn-
um var fylgt úr hlaði einhvernveginn
á þá leið að þeir sem helgi ævi sína
ritstörfum „ættu ekki að þurfa að
búa við meiri fjárhagslega áhyggju“
en gengur og gerist; Sigurður Pálsson,
sem varð formaður Rithöfundasam-
bandsins ’84 hélt mikið upp á þetta
orðalag, en ég var um hríð varafor-
maður og tók svo við formennsk-
unni ’88-92. Sjóðurinn var samt
þannig að því fór fjarri að hann gæti
sinnt nefndu hlutverki. Það var þver-
pólitískur vilji til að bæta úr því, og
við forystumenn RSÍ sátum fundi
með þingmönnum og mennta-
málaráðherrum þar sem þessi mál
voru rædd. Eftirminnilegur einn
slíkur var með Sverri Hermanns-
syni menntamálaráðherra og þeim
sómamönnum Haraldi Ólafssyni og
Halldóri Blöndal, sem voru formenn
menntamálanefnda þingdeildanna.
Við Siggi vorum boðaðir til fundar
við þá í turnherbergi Hótel Borgar,
og veglegt þótti okkur skáldunum
þegar ráðherrann hringdi niður og
lét svo aka veitingum, mat og drykk,
á vagni inn til okkar og sagði: „Það er
ekki hægt að láta ykkur standa með
vatnskjaftinn!“
Þarna í formlegu og óformlegu
spjalli var sama sagt sem áður, að
það yrði að tryggja atvinnuhöfund-
um eitthvert lágmarks framfærslu-
öryggi; það voru nefnd nöfn manna
sem höfðu haft ritstörf að aðalstarfi
í áratugi og sagt: Það er ekki hægt að
láta svona menn standa uppi tekju-
lausa, og ekki komast allir á heiðurs-
laun. Úr þessu verður að bæta!
Það var svo á Alþingi í byrjun
tíunda áratugarins, þegar Svavar
Gestsson var menntamálaráðherra
og Ólafur Ragnar fjármálaráðherra,
að ný lög voru sett um listamanna-
sjóði og þar var gert ráð fyrir að
veita mætti laun til nokkurra ára til
að tryggja afkomuöryggi atvinnu-
fólks, og það í víðtækri sátt; ég hafði
setið marga fundi með yfirvöldum
um málið.
Ástæða þess að ég rifja þetta
upp, er að núna um daginn kom til
árlegra umræðna um þessar launa-
greiðslur. Ég ætla ekki að eyða orði í
fúkyrðaflauminn um þá aumingja,
ölmusumenn og afætur sem hér-
lendis starfa að listgreinum eins og
bókmenntum, þótt öll slík illyrði
gætu verið sígild furða: Á heimasíð-
um fréttamiðla og eins á Facebook,
þar sem eitthvað var minnst á
úthlutunina, brást það tæpast að
fylgdi langur hali af fjandsamlegum
upphrópunum, en best að kippa sér
ekki upp við slíkt. Aðrir viðra kröfur
um að þeir einir ættu að starfa að
listum sem geta lifað af sölu sinna
afurða.
Því er til að svara að ég treysti
mér til að fullyrða að megnið af
þeim skáldverkum sem hafa komið
út á íslensku síðustu hálfa öld, hefði
aldrei verið skrifað nema fyrir til-
verknað þessa sjóðs. Og reyndar
gildir það í lengri tíma, ef við lítum
til þess opinbera stuðnings sem
meistarar liðinnar aldar nutu.
Og ástæðan er einföld: Smæð
markaðarins. Fólki til upplýsingar
þá nema höfundarlaun fyrir skáld-
sögu sem nær meðalsölu á Íslandi
svona einum til tveimur mánaðar-
launum, segjum til dæmis banka-
manns. En algengt er að það taki
tvö ár að fullgera skáldsögu frá því
undirbúningsvinna hefst.
Ef ég tek dæmi af sjálfum mér þá
eru fjórir áratugir síðan ég gaf fyrst út
skáldsögu, og eru bækurnar orðnar
eitthvað um þrjátíu í allt. Ég hef notið
velgengni og fengið ágætar viðtökur
hvernig sem á það er litið; f lestar
mínar bækur hafa náð góðri meðal-
sölu, sem eru svona tvöþúsund ein-
tök, og margar mun meira, en með
eintakasölu upp á svona áttaþúsund
eru bækur við toppinn á jólabóka-
listum. En þannig sala, sem atvinnu-
höfundar kannski ná á nokkurra ára
fresti, færir mönnum kannski sex til
sjö mánaðarlaun af því tagi sem ég
nefndi. Með öðrum orðum: Það er
útilokað að lifa á sölutekjunum og
þessu starfi hefði verið sjálfhætt.
Ég hef kynnst erlendum höfund-
Beint í ormagryfjuna
Einar Kárason
rithöfundur
um sem eiga svipaðan feril í sölu og
annarri dreifingu hjá sínum þjóð-
um, og ef við bara lítum til annarra
Norðurlanda, til dæmis Noregs eða
Danmerkur, þar sem búa um það bil
tuttugufalt f leiri íbúar, þá eru met-
sölubækur þeirra að fara í fimmtíu
til hundraðþúsund eintökum. Og
þannig sala tryggir mönnum laun
og af komuöryggi til margra ára.
Auk þess sem þóknanir í þessum
löndum fyrir útlán á bókasöfnum
eru margfalt meiri. En vert er þess
þó að geta að í öllum helstu menn-
ingarlöndum í okkar heimshluta
veita yfirvöld styrki til að semja
bókmenntir; menn vilja ekki búa í
samfélögum án þeirra.
Menn spyrja hvort ekki séu tekjur
af erlendum útgáfum, en fyrir hefð-
bundin skáldrit eru þær yfirleitt
ekki miklar; lönd og forlög er mis-
stór, prósentur lægri fyrir þýddar
bækur og það þarf að borga þýð-
endum – algengt er að höfundur fái
frá nokkrum tugum þúsunda króna
upp í nokkur hundruð. Ég þekki
þetta sjálfur: Til eru eitthvað um
sextíu erlendar útgáfur á mínum
bókum; semsagt ein og hálf að með-
altali á ári þessi fjörutíu ár. Svo oft
hafa komið vel þegnar sporslur sem
kannski grynnka yfirdrátt í bili.
Um afkomuöryggi er það að segja
að á hverju hausti fylla menn út ítar-
lega umsókn um að fá laun næsta
ár. Furðu flókna, og með hverju ári
æ ítarlegri. Sér í lagi fyrir höfunda
sem fólk þekkir af fyrri bókum, og
helst þarf að gefa fyllri lýsingu á
verki komandi árs en höfundurinn
er kannski búinn að gera upp við
sjálfan sig – að auki þurfa menn
sjálfir að gera grein fyrir listrænu
gildi komandi verka! Svo er beðið
fram í miðjan janúar eftir svari, og
þá kemur í ljós í hversu marga mán-
uði umsækjandi mun hafa fastar
tekjur það árið – fjögurhundruð
og eitthvað þúsund á mánuði. Það
eru ekki há laun, en munar öllu að
fá þó það; hinir sígildu reikningar
koma um hver einustu mánaða-
mót, og gott að geta mætt þeim.
Undanfarin ár hef ég ýmist fengið
laun í sex mánuði eða níu, og þakka
fyrir það, en það þýðir að það blasa
við manni komandi ár svo og svo
mörg mánaðamót þar sem ekkert
kemur. Þá þarf að finna sér ein-
hvern annan starfa, en það er ekki
alltaf hlaupið að því. Sjálfur hef ég
verið svo lánsamur að ýmsir hafa
viljað heyra mig segja sögur, lesa
upp eða flytja ræður, en síðustu tvö
ár, í kóvídinu, hefur slíkt nær ekkert
verið. Og þessar greiðslur eru verk-
takagreiðslur, sem þýðir að menn
verða að standa sjálfir skil á launa-
tengdum gjöldum; borga til dæmis
10% launa í tryggingagjald, sem er
að því leyti ankannalegt að fyrir það
fæst engin trygging; höfundur sem
fær í janúar boð um að hann verði
launalaus kannski hálft árið eða
meira og finnur enga aðra launa-
vinnu, á samt engan rétt á, segjum,
atvinnuleysisbótum.
Það sást við síðustu úthlutun að
sjóðurinn virðist ekki ráða við að
styðja þá höfunda sem eru að stíga
sín fyrstu skref. Og svo er þraut-
reyndum atvinnuhöfundum upp
úr þurru mjög óhátíðlega synjað um
öll laun. Eðalskáld eins og til dæmis
Þórarinn Eldjárn, Pétur Gunnarsson
og Steinunn Sigurðardóttir, fengu á
dögunum þvert nei við umsóknum
um stuðning til að skrifa sína næstu
bók, eftir hálfa öld við ritstörf af
snilld og ómældum hæfileikum.
Eftir að hafa skoðað málið er
svo að sjá að fólki sé varpað fyrir
róða um sjötugt. Margir höfundar
hafa skrifað sínar bestu bækur á
efri árum; Knut Hamsun skrifaði
snilldarverk tæplega níræður. Mun
það gagnast íslenskri menningu að
fólk á borð við Þórarin og Steinunni
leggi pennann á hilluna? Og aftur:
Þetta eru allt verktakagreiðslur;
launagreiðendur hafa aldrei lagt
fimmeyring í lífeyrissjóð fyrir þetta
góða fólk.
Og svo er hitt: Margir sem hafa í
áratugi og af alúð sinnt einhverjum
starfa, þykja þess verðir að fá ein-
hverja umbun við starfslok; biðlaun,
starfslokasamning, eftirlaun – eitt-
hvað; jafnvel bara partí með ræðu,
skálað, þökkuð góð störf. En lista-
fólkið; þar er ekkert, því er leyft að
útfylla langa og óraflókna umsókn
um laun, en er svo í rauninni bara
sagt að éta það sem úti frýs. Það má
standa með vatnskjaftinn! ■
Það er ljótt að skrökva. Fyrir dóm-
stólum þykir það reyndar ekki til-
tökumál að sakborningar í nauð-
vör n hag ræði sannleikanum,
noti jafnvel lygina sem síðasta
hálmstráið og verji sig að öðru
leyti einnig með kjafti og klóm. Þá
reynir sem fyrr á fagmennsku bæði
lögmanna og dómara. Til þeirra eru
gerðar miklar kröfur, bæði að lögum
og siðareglum, og flestum eru þær
skyldur heilagar. Þar geta ósann-
indi aldrei orðið tilgangur sem
helgar meðalið. Og þar má heldur
aldrei blanda lögmanni og skjól-
stæðingi hans saman í eitt lið. Allir
gera einfaldlega sitt besta til þess að
sakborningur fái sem besta vörn,
réttlátustu málsmeðferð og sann-
gjarnan dóm.
Fæstir lögmenn leyfa sér nokkru
sinni að fara út fyrir þennan
ramma. Á því eru þó því miður und-
antekningar. Ein þeirra leit dagsins
ljós á fésbókarfærslu kollega míns,
Sigrúnar Jóhannsdóttur lögmanns,
og í kjölfarið á netmiðli DV og þar
á eftir Fréttablaðsins. Ef laust var
sá fréttaflutningur lögmanninum
síst á móti skapi enda féll hann þar
í þá freistni að skrökva að blaða-
mönnum beggja miðla og samsama
mig að auki skjólstæðingi mínum í
verjendastörfunum.
Fésbókarfærsla Sigrúnar, og stóra
skrökið, hefst á þessu: „Jæja, þá er
enn einn dómstóllinn búinn að taka
fyrir ásakanir Steinbergs í minn
garð og komast að þeirri niðurstöðu
að ekkert sé hæft í þeim.“ Þetta
draga viðmælendur hennar í blaða-
mannastétt meðal annars saman
í það að hluti af málsvörn minni
hafi á tveimur dómstigum verið
„skotinn niður“ og að „Landsréttur
og Héraðsdómur hafa vísað á bug
ásökunum Steinbergs Finnboga-
sonar lögmanns“. Sigrún veit auð-
vitað að þetta er rangt og kannski
veit hún líka að auðvitað verð ég að
svara skrökinu og hrekja það.
Hið rétta er einfalt. Fyrirliggj-
andi málsgögn og vitnisburðir
staðfesta aðkomu Sigrúnar að
smölun á skjólstæðingum, meðal
annars uppástungu hennar um
auglýsingu eftir brotaþolum undir
fölsku nafni og móttöku hennar
á mögulegum kærendum. Dóm-
stigin tvö töldu þetta hins vegar
ekki skipta máli hvað varðaði sekt
eða sýknu umbjóðanda míns. Á því
annars vegar og hinu hins vegar, að
þau hafi „vísað á bug“ þessum ásök-
unum mínum er mikill munur.
Framganga Sigrúnar á opinber-
um vettvangi, rangtúlkanir hennar
og svig framhjá sannleika málsins,
er þess eðlis að ég hef farið þess á
leit við Lögmannafélag Íslands að
hún verði minnt á þær lögmanns-
skyldur sem flestir í stéttinni hafa
alla daga í hávegum. Í Morgunblað-
inu í gær er vitnað í tæplega tuttugu
ára gömul varnaðarorð þáverandi
forsætisráðherra í áramótaávarpi
og ég vil leyfa mér að taka undir
þau heilshugar: „Furðu margir segja
hálfsatt eða ósatt og virðast ekki
leiða hugann eina örskotsstund
að heiðri sínum og orðstír og það
sem lakara er, enginn hermir fram-
komuna upp á viðkomandi og ótrú-
lega mörgum virðist sama. Menn
yppa öxlum og láta kyrrt liggja.
Slíkt kann að standast um skamma
hríð, en verður að þjóðarböli, þegar
til lengdar lætur.“ ■
Ljótt skrök 
Steinbergur
Finnbogason
lögmaður
Hið rétta er einfalt.
Skilningur á lífinu og því hvað sé
mikilvægt, mótast af því samfélagi
sem við lifum í. Við erum þátttak-
endur í menningu okkar frá vöggu
til grafar. Við berum með okkur þá
menningu sem við erum innlimuð í
og hugsum og bregðumst við í sam-
ræmi við hana. Við erum þó ekki
endilega meðvituð um hana. Í heim-
inum í dag er hlutgerving á fólki
rík. Fólk horfir í ríkum mæli á hvert
annað utan frá, sem aðskilið hvert frá
öðru. Þetta veldur tengslaleysi sem
leiðir til einmanaleika og minni hlut-
tekningar manna á milli. Konur hafa
ekki farið varhluta af þessu. Þær eru
skoðaðar utan frá, sem hlutir og „feg-
urð“ þeirra talin skipta miklu. Fegurð
kvenna í vestrænum samfélögum er
álitin felast í því að þær séu ungar,
grannar og með stinn brjóst. Slík er
staðalímynd hinnar fullkomnu konu
og því betur sem hún uppfyllir þessa
ímynd, því flottari er hún talin og
hamingjusamari. Öll viljum við vera
vel heppnuð, flott og hamingjusöm.
Á bak við þetta áhorf á konur
liggja gífurlega sterk og grimm öfl
markaðarins og feðraveldisins. Fjár-
málaleg öfl, þar sem fjöldi manns
hefur atvinnu af því að halda á lofti
þessari ímynd og fyrirtæki stór-
græða. Þá burðast feðraveldið með
vald sem enginn ræður við, því valdið
spillir. Valdið sem slíkt getur orsakað
ótta og sársauka hver sem á heldur.
Sársauka, ekki einungis hjá þeim
sem fyrir verður, heldur einnig þeim
sem á heldur. Sannast margkveðin
vísa undanfarinnar tíðar: „Við erum
saman í þessu.“
Hvernig getum við byggt upp
samfélag sem er vinsamlegra þeim
lífrænu, mannlegu verum sem við
erum? Hvernig samfélag viljum við
byggja, þannig að við þurfum ekki
að auka þjáninguna á vegferð okkar
um lífið?
Heimur okkar allra er að hluta til
tengdur og að hluta til aðskilinn. Ekk-
ert okkar getur unnið að því sem við
höldum okkar hagsmuni, á hverjum
tíma, án tengsla við hina sem í sam-
félaginu búa. Þannig verður sú/sá
sem fyrir valdinu verður og sú/sá sem
beitir því, fremur tengd en aðskilin.
Allt samfélagið verður fyrir áhrifum.
Vandinn er samfélagslegs eðlis vegna
viðhorfa í menningu okkar, en síður
bundinn við þá einstaklinga sem hlut
eiga að máli. Við sem byggjum þessa
jörð berum ábyrgð á því mannlífi
sem hér blómstrar, eða þeirri þján-
ingu sem verður. ■
Menning valdsins
Þuríður Ólafía
Hjálmtýsdóttir
sérfræðingur í
klínískri fjöl-
skyldusálfræði og
stofnandi sálfræði-
þjónustunnar
Sálarró.is
16 Skoðun 3. febrúar 2022 FIMMTUDAGURFRÉTTABLAÐIÐ