Fréttablaðið - 09.07.2022, Blaðsíða 24

Fæði og húsnæði þýddi
öryggi og öryggi skiptir
öllu máli þegar þú ert
móðir.
Stór hluti
viðmæl-
enda
minna
átti í
ástar-
sam-
bandi
meðan á
vistinni
stóð.
Á síðustu öld var félagslega
kerfið ekki burðugt og margar
ungar og einstæðar mæður
flúðu í sveitirnar í ráðskonu-
störf. Dalrún Kaldakvísl
Eygerðardóttir rannsakaði
sögu þeirra.
Á síðustu öld gátu ungar
einstæðar mæður á
hrakhólum leitað skjóls
í sveitunum sem ráðs-
konur. Þær fengu fæði
og húsnæði og andrými til að fóta
sig í lífinu. Þetta var þó ekki hættu-
laust því að stór hluti þeirra varð
fyrir of beldi, líkamlegu, andlegu
eða kynferðislegu, af hálfu bænda
og þá var ekki hlaupið að því að
komast undan. Dalrún Kaldakvísl
Eygerðardóttir sagnfræðingur rann-
sakaði heim íslenskra ráðskvenna
árin 1950 til 2000 í doktorsrann-
sókn sinni.
„Flestar ráðskonurnar sem rætt
var við minnast vistarinnar með
hlýhug,“ segir Dalrún sem varði
doktorsritgerð sína nýverið en
stefnt er að því að gefa hana út
sem bók á næsta ári. Föðuramma
Dalrúnar var ráðskona í sveit, ein-
stæð móðir sem fór með börn sín
á nokkra bæi. Það er ein af ástæð-
unum fyrir áhuga Dalrúnar á rann-
sóknarefninu sem og að þessi starfs-
stétt hafði ekkert verið rannsökuð.
Lítið var til af rituðum heimildum
um ráðskonur en Dalrún fékk inn-
sýn í heim þeirra með viðtölum sem
hún tók við konur sem höfðu sinnt
þessu starfi á einhverjum tíma-
punkti í lífi sínu.
Hún auglýsti eftir ráðskonum,
meðal annars í Bændablaðinu,
spurðist fyrir og fékk ábendingar.
Alls ræddi hún við 41 konu sem hafði
gegnt ráðskonustarfi á 72 sveitabæj-
um, en tók auk þess 17 önnur viðtöl
við einstaklinga sem gátu gefið aðra
sýn á ráðskonustarfið.
Ungar og einstæðar mæður
Ráðskona var nokkurs konar ígildi
eða staðgengill húsmóður, yfirleitt á
bæjum þar sem engin húsmóðir var
til staðar eða var fjarverandi. Oftast
voru einhleypir bændur vinnuveit-
endurnir. Ráðskona hafði sömu
skyldur og húsmóðirin en var hjú,
ekki hluti af fjölskyldunni. Fyrst og
fremst höfðu þær hússtjórnarstörf
með höndum en hluti þeirra vann
einnig hefðbundin sveitastörf utan-
stokks.
„Þetta voru alþýðukonur, f lestar
ungar með litla menntun og höfðu
unnið láglaunavinnu í þéttbýlinu.
Til dæmis í fiskverkun eða í verk-
smiðjum,“ segir Dalrún. Langstærsti
hluti ráðskvenna voru einstæðar
mæður með mjög ung börn sem
voru með þeim í vistinni, en einnig
einhleypar barnlausar konur. Mjög
óalgengt var að giftar konur sinntu
ráðskonustörfum.
Margar einstæðu mæðurnar áttu
það sameiginlegt að hafa veikt bak-
land og engan eða lítinn stuðning
frá barnsfeðrum sínum, sumar jafn-
vel nýkomnar úr ofbeldissambandi
eða erfiðu hjónabandi. Húsnæðis-
Ráðskonustarfinu
fylgdi bæði öryggi og
hætta á ofbeldi
Dalrún tók viðtöl við 41 konu sem gegnt hafði ráðskonustarfi í sveit. FRÉTTABLAÐIÐ/ERNIR
vandi þeirra bætti ekki úr skák og
sumar höfðu í engin hús að venda.
„Á mölinni þurftu einstæðu mæð-
urnar jafnvel að sinna fleiri en einu
starfi til að láta hlutina ganga upp.
Því fylgdi að þær þurftu að útvega
dagvistun fyrir börnin, sem var erf-
itt að fá fyrr en síðla á 20. öld. Víta-
hringur einstæðra mæðra á mölinni
olli því að launin hrukku oft ekki
fyrir leigu, mat og dagvistun,“ segir
Dalrún. „Þetta eilífa streð einstæðra
mæðra gerði það að verkum að þær
sáu ráðskonustarf til sveita sem
lausn á sínum málum. Fæði og hús-
næði þýddi öryggi og öryggi skiptir
öllu máli þegar þú ert móðir.“
Ráðskonustarf á sveitabæjum
gaf einstæðum mæðrum einn-
ig tækifæri til þess að verja meiri
tíma með börnum sínum en mögu-
legt var þegar þær unnu fyrir sér
og börnum sínum á mölinni. Því
ráðskonustarfið var eitt af örfáum
störfum þar sem hægt var að vera
með börnin í vinnunni.
Engin réttindi
Þrátt fyrir þetta öryggi sem ráðs-
konustarfið skapaði einstæðum
mæðrum voru starfsréttindi ráðs-
kvenna að segja má engin. Launa-
samningar þeirra voru munnlegir
og orlofs- eða lífeyrisréttindum ekki
til að dreifa, enda ekkert stéttarfélag
til að leita til.
„Þær töluðu f lestar um launin
sem hálfgerðan vasapening í við-
tölunum,“ segir Dalrún um þau laun
sem f lestar ráðskonur fengu, auk
fæðis og húsnæðis sem var launa-
ígildi.
Flestar konurnar voru í einni vist
en allnokkrar í tveimur. Dæmi voru
þó um að konur réðu sig í vist á fleiri
bæjum. Sumar fóru aftur og aftur
á sama bæinn, einkum á sumrin
þegar þörfin var mest fyrir ráðs-
konur í sveit.
Oft mynduðust sterk tengsl milli
ráðskvennanna og heimilisfólks-
ins. Náin samskipti sem almennt
myndast ekki á vinnustöðum því
að vinnustaður ráðskvenna var
einkaheimili. En slík samþætting
vinnu og heimilis leiddi af sér aukna
hættu á því að ráðskonur yrðu fyrir
of beldi. Sérstaklega í ljósi þess að
opinbert eftirlit með vinnustaðnum
sveitaheimilinu var ekkert.
Slæmir bæir
Þriðjungur viðmælenda Dalrúnar
varð fyrir of beldi í ráðskonuvist
sinni. Fjórðungur kvennanna varð
fyrir kynferðisof beldi. Sumar af
þeim höfðu kynnst ofbeldi áður en
þær fóru í vistina, annaðhvort úr
hjónabandi sínu eða frá fyrri vinnu-
stöðum. En ofbeldið sem þær urðu
fyrir á sveitabæjunum var af öðrum
meiði, því sveitabærinn var í senn
samastaður þeirra og vinnustaður.
Lýsingunum sem hún tók niður
eftir ráðskonum sem urðu fyrir
of beldi í ráðskonuvist sinni segir
Dalrún svipa mjög til lýsinga af
heimilisof beldi. Einkum hvað
varðar þátt valdaójafnvægisins milli
ráðskonunnar og bóndans.
„Bóndinn var með fjárráðin og
stýrði öllu inni á heimilinu en ráðs-
konan var berskjaldað vinnuafl,“
segir Dalrún. Það var ekki hlaupið
að því að f lýja of beldi á sveita-
bæjum. Dalrún segir að konur sem
lentu á „slæmum bæjum“ og urðu
þar fyrir ofbeldi hafi verið einangr-
aðar og eina úrræði þeirra hafi verið
að koma sér úr vistinni.
Ástir í sveit
Hið nána sambýli ráðskvenna og
bænda leiddi stundum til náinna
kynna. „Stór hluti viðmælenda
minna átti í ástarsambandi meðan á
vistinni stóð,“ segir Dalrún. „Annað-
hvort með bóndanum, bóndasyn-
inum eða öðrum úr sveitinni sem
þær hittu, til dæmis á balli.“
Ef ráðskonur tóku saman við
bóndann urðu þær húsmæður á
bænum og þá breyttist staða þeirra.
Þær voru ekki lengur hjú heldur
hluti af fjölskyldunni og nutu þess
þá að húsmóðurstaðan var virðing-
arstaða. „Rómantískt samband milli
bænda og ráðskvenna er ákveðið
þrástef í sögunni,“ segir Dalrún.
Hlýhugur til starfsins
Dalrún segir að flestar kvennanna
sem hún tók viðtöl við hafi verið
þakklátar fyrir að þetta atvinnu-
úrræði hafi verið í boði á sínum
tíma. Auk þess kunnu þær að meta
reynsluna sem þær öðluðust í ráðs-
konustarfinu.
Hins vegar nefndu sumar ein-
stæðu mæðranna að þær hefðu
viljað að velferðarkerfið hefði verið
með þeim hætti að þær hefðu getað
haft annan valkost. Velferðar-
kerfið var hins vegar ekki nægilega
burðugt fyrr en síðla á 20. öldinni.
Undir lok 20. aldarinnar gerðu
breytingar í íslensku þjóðfélagi það
að verkum að starf íslensku ráðs-
konunnar leið í reynd undir lok.
Þetta gerðist meðal annars vegna
mikillar uppbyggingar í félagslega
kerfinu og tilheyrandi umbótum í
dagvistunarmálum.
„Eftir situr merkileg saga kvenna-
starfsstéttar frá miklum umbrota-
tímum í atvinnusögu þjóðarinnar,“
segir Dalrún. n
Ráðskonur voru
eftirsóttar á
árum áður á
sveitaheimilum
þar sem engin
húsmóðir var til
staðar.
Kristinn Haukur
Guðnason
kristinnhaukur
@frettabladid.is
24 Helgin 9. júlí 2022 LAUGARDAGURFRÉTTABLAÐIÐ