Fréttablaðið - 31.01.2023, Qupperneq 26

Dáin heimsveldi er
vissulega vísindaskáld-
saga en eins og þær
bestu úr þeim geira
vísar hún langt út fyrir
sjálfa sig.
BÆKUR
Dáin heimsveldi
Steinar Bragi
Fjöldi síðna: 368
Útgefandi: Mál og menning
Brynhildur Björnsdóttir
Sumir vilja meina að heimurinn
rambi á brún dystópíunnar, glat-
aðrar framtíðar þar sem allt er verra
en nú. Aðrir vilja meina að hann
hafi alltaf gert það. Orðið dystópía
þýðir einfaldlega vondur staður og
í dystópískum bókmenntum fer
heimur ekki versnandi, hann er
löngu farinn og ekkert er eftir nema
harðræði sem dregur fram allt það
versta í fólki og tækni. Stundum er
einhvers konar fallegri mennsku
teflt fram sem vonarneista í rústun-
um en það getur brugðið til beggja
vona um hvort sú mennska nær að
sigrast á vonleysi og eyðileggingu.
Ljósið í myrkrinu
Í Dánum heimsveldum er það ástin
sem er ljósið í myrkrinu, nánar til-
tekið ást söguhetjunnar Emils á
Sögu konu sinni, en þau eru aðskilin
í upphafi sögunnar og það er aðeins
vonin um endurfundi við hana sem
heldur honum gangandi. Emil er
atvinnulaus textasmiður sem hefur
verið ráðinn til að taka viðtal við
geimfarann Pi, þann eina sem hefur
snúið aftur úr risastórum svörtum
ferhyrningi sem skyndilega birtist á
himninum. Emil sér þetta verkefni
sem tækifæri til að skapa sér og Sögu
mannsæmandi líf á sviðinni jörð
sem er heimili 99% mannkyns en
hið ríka eina prósent hefur hreiðr-
að um sig í allsnægtum á hringsóli
ofan gufuhvolfsins og fær það litla
sem eftir er af auðlindum jarðar
til sín með lyftu sem er staðsett á
hálendi Íslands. Dagar mannkyns
virðast taldir og til að halda lífi í
fólki er upplifunum stýrt af örvél-
búnaði sem sprautað er í blóðrás-
ina og sýndarveruleiki er greyptur
á hornhimnurnar þannig að erfitt
er að gera sér grein fyrir því hvað er
raunverulegt og hvað ekki.
Hið mannlega ástand
Dáin heimsveldi er nafn á hana-
stéli sem geimfarinn Pi drekkur til
að minna sig á hamfarir heimsins í
harm-göfugri tilraun til að drepa sig
úr áfengisneyslu en þeir Emil eiga
það sameiginlegt að leita í áfengi
þegar lífið verður þeim næstum um
megn. Það er áhugavert að áfengi sé
valvímuefni þessara félaga í upp-
hafi 22. aldarinnar þar sem auðvelt
væri að ímynda sér að mun kræfari
og áhrifameiri fíknir hefðu komið
fram.
Að því leyti má segja að Dáin
heimsveldi sé ekki einfaldlega bara
dystópísk framtíðarsýn heldur líka
dæmisaga. Og um hvað? Um sorg
og missi og vonleysi og uppgjöf á
hinu mannlega ástandi sem gerir
nákvæmlega ekki neitt fyrir neinn.
Meira að segja ástin, sem lengi
framan af virðist vera eina hald-
reipið í þessari voluðu, óréttlátu og
hrörnandi veröld sem bókin sýnir,
reynist vera jafn deyjandi og annað
í heimi sögunnar.
Tilgangsleysi allra hluta
Dáin heimsveldi er vissulega vís-
indaskáldsaga en eins og þær bestu
úr þeim geira vísar hún langt út
fyrir sjálfa sig. Bókin er full af vís-
unum, tvíræðni og myndmáli sem
á köflum verður eins og martröð
þegar ekki er ljóst hvort sögumaður
er að upplifa hluti á líkamlega eða
stafræna sviðinu. Yfir öllu svífur
svo andi trega og tilgangsleysis allra
hluta. Einstaklega vel skrifuð bók
sem situr með lesandanum lengi að
lestri loknum. n
NIÐURSTAÐA: Afar áhrifamikil
og ljúfsár dystópía sem situr lengi
með lesandanum.
Fram af brúninni
LEIKHÚS
Marat/Sade
eftir Peter Weiss
Borgarleikhúsið í samvinnu við
Lab Loka
Þýðandi: Árni Björnsson
Leikstjórn: Rúnar Guðbrandsson
Leikarar: Arnar Jónsson,
Sigurður Skúlason, Margrét
Guðmundsdóttir, Kristbjörg Kjeld,
Árni Pétur Guðjónsson, Viðar
Eggertsson, Eggert Þorleifsson,
Sigurður Karlsson, Hanna María
Karlsdóttir, Helga Jónsdóttir,
Guðmundur Ólafsson, Harald G.
Haralds, Jón Hjartarson, Jórunn
Sigurðardóttir, Júlía Hannam,
Þórhallur Sigurðsson, Þórhildur
Þorleifsdóttir, Reynir Jónasson,
Reynir Sigurðsson, Arnfinnur
Daníelsson, Halldóra Harðardóttir
og Ásgeir Ingi Gunnarsson
Leikmynd og búningar: Ingibjörg
Jara Sigurðardóttir og Filippía
Elísdóttir
Tónlist: Richard Peaslee
Tónlistarstjórn og hljóðmynd:
Guðni Franzson
Ljósahönnun: Arnar Ingvarsson
Sviðshreyfingar: Valgerður
Rúnarsdóttir
Sigríður Jónsdóttir
Það er ekki á hverjum degi sem hægt
er að sjá yfir 1.000 ára reynslu á einu
og sama leiksviðinu, samanþjapp-
aða í 19 einstaklingum. Leikhópur
Marat/Sade, eftir Peter Weiss og í
leikstjórn Rúnars Guðbrandssonar,
er þverskurður af leikurum og tón-
listarmönnum sem settu ómetan-
legt mark á íslenska menningar-
sögu. Eftirvæntingin var því mikil
á frumsýningunni en byltingin er
slungið fyrirbæri.
Leikurinn gerist á Charenton-
hælinu í Frakklandi þar sem de Sade
markgreifi er í haldi og í miðjum
klíðum að setja upp leikrit um
dauðdaga byltingarmannsins Jean-
Paul Marat með aðstoð hinna sjúkl-
inganna. Marat/Sade er afsprengi
sjöunda áratugarins og uppgjör við
alhæfingar, sem leiða oftar en ekki
til blóðugra styrjalda. Textinn er
marglaga, samansafn af einræðum
um lífið og tilveruna í bland við
baráttusöngva í anda Bertolt Brecht.
Arnar Jónsson, sem leikur de Sade
markgreifa, fagnaði áttræðisafmæli
sínu deginum eftir frumsýningu
og hefur fáu gleymt þegar kemur
að textaf lutningi, einstaki radd-
blærinn ennþá töfrandi, en de Sade
virðist fjarlægur. Fyrir miðju sviðs-
ins situr byltingarmaðurinn Marat í
baði, sem kallast á við málverkið La
Mort de Marat eða Marat Assassiné
eftir Jacques-Louis David. Sigurður
Skúlason kemur tilfinningalegri
ringulreið Marat vel til skila en
virðist spóla í sama farinu. Sömu-
leiðis einskorðast hlutverk Krist-
bjargar Kjeld við einfaldar gjörðir
og hennar hæfileikar eru ekki nýttir.
Eins og lítil sprengistjarna
En að yfirnáttúrulegum augna-
blikum. Einungis örsjaldan eru
leikhúsáhorfendur svo heppnir að
leikari opnar fyrir þeim handan-
heima, eins og viðkomandi sé í
beinu sambandi við æðri máttar-
völd. Margrét Guðmundsdóttir
er eins og lítil sprengistjarna sem
Charlotte Corday, hlutverk sem hún
lék í Þjóðleikhúsinu fyrir tæpum 56
árum. Engin leið er að vita hvort
eldingu slær niður tvisvar á sama
stað en augnablikið átti sér stað og
Margrét leiftraði á frumsýningunni.
Henni til halds og trausts, ef svo
má að orði komast, er Eggert Þor-
leifsson sem hefur hættulega nær-
veru og húmorinn á hárréttum stað.
Frá honum stafar raunveruleg ógn
og hann eggjar alla í kringum sig.
Árni Pétur Guðjónsson er í heljar-
innar stuði á þessu leikári, óút-
reiknanlegur, kraftmikill og í beinu
sambandi við áhorfendur. Sigurður
Karlsson kemur sömuleiðis inn með
miklu afli, sprengiefni byltingarinn-
ar. En stundum kviknar ekki eldur
af fáeinum neistum.
Stefnulaus hópur
Rúnar Guðbrandsson á heiður skil-
inn fyrir að ná þessum hópi saman
en misheppnast að byggja heild-
stæða sýningu í kringum hann.
Í leikskrá er vitnað í hina altæku
stofnun en táknmyndin er sjaldan
notuð og hugmyndirnar hanga ekki
saman. Hópurinn er of stór fyrir
þetta óljósa ferðalag og pólitísk
skilaboð leikritsins týnast nánast
algjörlega í glundroðanum.
Hópurinn er sundurslitinn og
stefnulaus, þó að leikgleðin sé svo
sannarlega til staðar. Kórinn kætir
en ráfandi vistfólkið hefur engan
ákvörðunarstað. Sömuleiðis nýtir
leikstjórinn ekki þá ríku og raun-
verulegu sögu sem leikhópurinn
geymir. Litla atriðið þegar Viðar og
Þórhildur berjast um valdasprotann
opnar á sögulegt samhengi, tengsl
sem hefðu bætt við eldfimri breytu
í sýninguna. Undir lokin er fremur
vanmáttug tilraun til að vitna í
búsáhaldabyltinguna, enn önnur
hugmynd án úrlausnar.
Brotakennd byltingarsýning
Tæknilegri umgjörð er mjög ábóta-
vant, eiginlega á öllum póstum.
Leikmyndin minnir á einangr-
unarhólf á heilbrigðisstofnunum
og aðstoðarfólkið er íklætt kunn-
uglegum og klunnalegum ein-
kennisbúningum. Búningarnir eru
kaotískur samtíningur og stangast
á við umgjörðina, þá vekur bún-
ingur Coulmier hina mestu furðu.
Er hann vistmaður eða stjórnandi
stofnunarinnar? Tengingarnar á
milli ytri og innri heims sýningar-
innar eru með öllu ófullnægjandi.
Sömuleiðis eru titlar á atriðum
nánast ósýnilegir og illa unnir.
Hljóðvinnan er kraftlaus, ekki er
við leikarana að sakast en hljóð-
vistin og stuðningur á sviðinu þarf
að vera betri.
Marat/Sade er sögulegur við-
burður, leiksýning sem við munum
ekki sjá aftur í bráð. Því miður
stendur Marat/Sade ekki undir
væntingum sem listræn heild þrátt
fyrir einstaka atriði sem munu lifa
lengi í minningunni. Sýningin er
sundurslitin og samhengislaus en
kemst nokkuð langt á frammistöðu
fárra og mikilfenglegri Margréti. n
NIÐURSTAÐA: Margrét Guð-
mundsdóttir er yfirnáttúruleg í
annars brotakenndri byltingar-
sýningu.
Byltingin fyrir bí
Marat/Sade í uppsetningu Rúnars Guðbrandssonar og Lab Loka er sögulegur viðburður en leiksýningin stendur því
miður ekki undir væntingum sem listræn heild að mati gagnrýnanda Fréttablaðsins. MYND/GUNNLÖÐ JÓNA RÚNARSDÓTTIR
Rúnar Guðbrandsson
á heiður skilinn fyrir
að ná þessum hópi
saman en misheppnast
að byggja heildstæða
sýningu í kringum
hann.
Margrét Guðmunds-
dóttir er eins og lítil
sprengistjarna sem
Charlotte Corday,
hlutverk sem hún lék í
Þjóðleikhúsinu fyrir
tæpum 56 árum.
22 MENNING FRÉTTABLAÐIÐ 31. JANÚAR 2023
ÞRIÐJUDAGUR