Fréttablaðið - 21.03.2023, Blaðsíða 19

Þegar við
ræðum
fyrirbæri
eins og
fordóma,
getur verið
erfitt að
skorta orð
og þurfa
sífellt að
reiða sig
á erlend
hugtök í
umræð-
unni.

Margrét Júlía
Rafnsdóttir
verkefnastjóri inn-
lendra verkefna
hjá Barnaheillum
Þannig gæti forsíðufrétt hljómað –
ef við viljum.
Ef árið væri 2030 væri ánægjulegt
að geta birt eftirfarandi grein:
Ísland er fyrst landa Evrópu til
að uppræta með öllu fátækt meðal
barna (í landinu) og er þannig fyrir-
mynd annarra þjóða um að það sé
hægt.
Fátækt er ekki náttúrulögmál
og því settu íslensk stjórnvöld sér
stefnu og áætlun árið 2023 um að
vera búin að uppræta fátækt og
félagslega einangrun á Íslandi fyrir
árið 2030 og þar með uppfylla fyrsta
markmið heimsmarkmiða Samein-
uðu þjóðanna frá árinu 2015 og gott
betur. Þar er kveðið á um að fækka
skuli þeim sem búa við fátækt um
að minnsta kosti helming fyrir árið
2030.
Barnaheill-Save the Children
á Íslandi fagna því að nú búi öll
börn á Íslandi við sömu tækifæri
til menntunar, heilsu, velferðar,
öryggis og þátttöku. Öll búa þau
við öruggan og heilsusamlegan
húsakost með fjölskyldum sínum,
þar sem stjórnvöld hafa tryggt
uppbyggingu á félagslegri hús-
næðisþjónustu. Öruggt húsnæði eru
grundvallarmannréttindi og á ekki
að lúta markaðslögmálum heldur er
nú litið á slíkt sem þjónustu líkt og
heilbrigðisþjónustu.
Barnaheill vilja þakka íslensku
þjóðinni fyrir að hafa forgangsraðað
þessu málefni undanfarin ár og allir
sem aflögufærir voru hafa lagt sitt af
mörkum í sameiginlega sjóði. Þess
vegna er nú hægt að veita öllum
börnum gjaldfrjálsa menntun við
hæfi til 18 ára aldurs og aðgengi að
tómstundum við hæfi, menningu og
listum og þar með að fá að þroska
hæfileika sína, ef la sjálfsmynd,
eiga drauma og sjá þá rætast. Nú fá
öll börn næringarríka gjaldfrjálsa
máltíð í skólum og er það vel, enda
hefur það tíðkast lengi í mörgum
nágrannalanda okkar svo sem Finn-
landi.
Barnaheill vilja sérstak lega
þakka að biðlistum fyrir þjónustu
við börn sem eiga við sálrænan eða
félagslegan vanda að stríða hefur
verið eytt og er það mikið heilla-
skref í þágu velferðar barna og fjöl-
skyldna þeirra. Eitt ár í lífi barns er
langur tími og of stórt hlutfall af
lífinu til að bíða eftir þjónustu. Nú
er geðheilbrigðisþjónusta fyrir börn
gjaldfrjáls enda er jafn mikilvægt
að sinna slíku og öðrum heilsu-
farslegum áskorunum fljótt og vel.
Þetta er eitt mikilvægasta skref sem
stjórnvöld hafa tekið í þágu barna.
Árið 2023 bjuggu 13,1% barna við
fátækt, eða á heimilum undir lág-
tekjumörkum og 24,1% íslenskra
heimila bjó við skort. Helmingur
þeirra heimila voru heimili ein-
stæðra foreldra og 16,1% heimil-
anna voru heimili þar sem bjuggu
að minnsta kosti tveir fullorðnir og
börn. Barnaheill vilja þakka þann
skilning sem stjórnvöld og almenn-
ingur hafa sýnt því að barnafjöl-
skyldur hafa mikla greiðslubyrði
og því þurftu þær meiri stuðning.
Með þeim stuðningi er tryggt að
öll börn geta notið þeirra réttinda
sem þeim ber samkvæmt barna-
sáttmála Sameinuðu þjóðanna og
þeim ekki mismunað vegna stöðu
þeirra, svo sem efnahagslegrar
stöðu foreldra. Því er ánægjulegt
að sjá að greiðslur til barnafjöl-
skyldna hafa verið auknar og miða
nú við framfærsluviðmið. Áður
hétu þær greiðslur barnabætur en
heita nú barnastyrkur sem vísar
til þess styrkleika sem fjölskyldur
geta búið yfir fái þær þann stuðn-
ing sem þær þurfa, félagslegan eða
fjárhagslegan.
Að fjárfesta í börnum er fjárfest-
ing til framtíðar fyrir samfélagið
allt. Fátækt er brot á mannrétt-
indum barna og skerðir möguleika
þeirra til heilsu og velferðar.
Því miður á þessi grein ekki við
núna, árið er 2023 og enn eiga 13,1%
barna á Íslandi á hættu að búa við
fátækt og félagslega einangrun. Það
eru því um 10.000 börn sem ekki fá
notið þeirra réttinda sem þeim ber
samkvæmt barnasáttmála Sam-
einuðu þjóðanna. Við getum breytt
því ef við viljum.
Skrifaðu undir áskorun Barna-
heilla – Save the Children á Íslandi
um að uppræta fátækt meðal
barna. n
Árið er 2030 og Íslandi hefur tekist að útrýma barnafátækt
Fátækt er brot á
mannréttindum
barna og skerðir
möguleika þeirra til
heilsu og velferðar.
Þegar við ræðum fyrirbæri eins
og fordóma, getur verið erfitt að
skorta orð og þurfa sífellt að reiða
sig á erlend hugtök í umræðunni.
Hér fyrir neðan má finna gagnlegan
orðalista þar sem nokkur hugtök
sem birtast oft í umræðu um kyn-
þáttafordóma eru útskýrð. Þessi
listi var tekinn saman af Borgar-
bókasafni í tilefni af árlegri Evrópu-
viku gegn rasisma sem nú er haldin
16.-29. mars.
Auk þessa hugtakalista sem
má finna á íslensku og ensku á vef
safnsins, hefur safnið einnig safnað
saman bókameðmælum fyrir full-
orðna og börn og skipuleggur einn-
ig viðburð um hvernig hægt er að fá
fleiri and-rasískar bækur þýddar á
íslensku.
Afnýlenduvæðing
Afnýlenduvæðing er skilgreind sem
virk andspyrna gegn nýlenduveld-
unum og tilfærsla á yfirvaldi í átt til
sjálfstæðis nýlenduþegna í pólitísk-
um, efnahagslegum, menntunar-
legum, menningarlegum og and-
legum málum. Afnýlenduvæðing á
einnig við um að virkja kraftinn sem
á uppruna sinn í eigin menningu
innfæddra nýlenduþegna. Þetta ferli
á sér stað í stjórnmálum en á einnig
við um persónulegt og samfélags-
legt niðurbrot á þeirri kúgun sem
nýlenduveldin beittu þegna sína á
andlegan og menningarlegan hátt,
sem og í ofnotkun á landi þeirra og
innrætingu í menntun þeirra.
And-rasisti
Það er ekki nóg að vera ekki rasisti,
það þarf að vera and-rasisti. Ein-
hver sem er andrasisti eða stundar
andrasisma er einstaklingur sem
styður andrasískar stefnur með því
að styðja eða segja frá andrasískum
hugmyndum. Þetta getur falið í sér
að trúa því og segja frá því að ólíkir
kynþáttahópar séu jafnir og þurfi
ekki að þróast til að ná jafningja-
grundvelli. Þetta felur einnig í sér
að styðja stefnur sem draga úr kyn-
þáttalegu óréttlæti.
Bandamanneskja
Einhver sem hefur það að markmiði
og leggur sig fram við að þekkja sín
eigin forréttindi (sem byggjast á
kyni, stöðu, kynþætti, kynhneigð
o.s.frv.) og vinnur með undirok-
uðum hópum í baráttunni fyrir
réttlæti.
Hvít forréttindi
Hvít forréttindi vísa í ótvírætt
samansafn af ávinningi, kröfum,
réttindum og tækifærum sem fólk
hefur einungis áunnið sér vegna
þess að það er hvítt. Fólk sem upp-
lifir hvít forréttindi er yfirleitt ómeð-
vitað um að það hafi þau og áttar sig
því sjaldnast á óréttlætinu sem blasir
við öðrum. Að búa við hvít forrétt-
indi þýðir ekki að fólk upplifi aldrei
óréttlæti í lífinu, heldur einungis að
það verður ekki fyrir barðinu á kyn-
þáttafordómum.
Kynþáttafordómar
Fela í grunninn í sér þá trú hægt sé
að áætla „eðli“ einstaklinga út frá
þeim kynþáttum sem það er talið
tilheyra. Kynþáttafordómar birtast
sem rótgrónar hugmyndir, kerfis-
bundnir fordómar og einstaklings-
bundin hegðun og birtist á margan
mismunandi hátt í samfélaginu, svo
sem í útilokun, mismunun, hatri eða
of beldi gagnvart fólki vegna kyn-
þáttar þess.
Kynþáttur
Kynþáttur er félagslega tilbúið
fyrirbæri, en ekki líffræðileg stað-
reynd. Vegna þess að kynþættir
voru skilgreindir og settir fram sem
vísindalegar fullyrðingar á sínum
tíma, heldur margt fólk enn í dag
að raunveruleg vísindi séu að baki
kynþáttum. Svo er ekki. Lýsingar á
kynþáttum hafa breyst í gegnum
tíðina. Þó að kynþættir séu félags-
legt fyrirbæri, en ekki líffræðilegt,
hafa kynþáttaflokkanir enn áhrif á
líf fólks í dag.
Litblinda
Hér er ekki um að ræða litblindu í
læknisfræðilegum skilningi, heldur
er hér verið að vísa í það þegar fólk
segist ekki sjá lit (eða hundsar lit),
með því að segjast ekki sjá kynþætti
til að sýnast ekki vera rasisti eða
með kynþáttafordóma. Þá er því oft
haldið fram að til þess að minnka
mismunun þurfi einungis að koma
eins fram við allt fólk, án þess að líta
til kynþáttar, menningar eða þjóð-
ernisuppruna. Þetta viðhorf getur
ýtt undir og viðhaldið mismunun
því að hundsa hvernig kynþættir
móta líf fólks og kynþáttafordómar
skapa ójöfn tækifæri. Með því að
leyfa kerfisbundnu óréttlæti að við-
gangast, hefur litblinda orðið hinn
„nýi rasismi“. Litblinda tekur líka
ekki til greina öll þau menningarlegu
einkenni sem fólk metur og á skilið
að séu viðurkennd og fagnað.
Menningarnám
Að taka upp, eigna sér eða nýta
menningarþætti (eða kynþætti) ann-
arra – þar á meðal tákn, list, tungu-
mál, siði o.s.frv. – til eigin nota, hagn-
aðar, skemmtunar eða framdráttar.
Þetta er auk þess gert án skilnings,
viðurkenningar eða virðingar fyrir
gildi þess í upprunalegri menningu
eða áhrifum menningarnámsins
á jaðarsetningu minnihlutahópa.
Menningarnám á sér oft stað án
nokkurrar umhugsunar um stöðu
þess hóps sem menningin vísar í
innan samfélagsins. Oft er um að
ræða hópa sem upplifa fordóma og
jaðarsetningu í samfélaginu, gagn-
gert fyrir það eitt að tilheyra þeirri
menningu. Menningarnám á sér
grunn í þeirri hugmynd að ríkjandi
menning hafi rétt til að tileinka sér
aðra menningarþætti án þekkingar
á þeim.
Menningarfordómar
Menningarfordómar, stundum kall-
að nýrasismi, er hugtak sem hefur
verið notað til að útskýra fordóma
og mismunun sem byggir á menn-
ingarlegum mismun milli þjóð-
ernis- eða kynþáttahópa. Þetta felur
í sér þá hugmynd að sum menning sé
öðrum æðri og að ýmsir menningar-
heimar séu í grundvallaratriðum
ósamrýmanlegar og ættu ekki að
vera til í sama samfélagi eða ríki. Þá
eru óhaldbærir eiginleikar eins og
menning, tungumál og trúarbrögð
sett fram sem útskýring á „eðli fólks“
og réttlæting fyrir fordómum í þeirra
garð. Í þessu eru þeir frábrugðnir
kynþáttafordómum, sem vísa í for-
dóma og mismunun sem byggir á
kynþáttalegri skilgreiningu fólks.
Þessir fordómar eru oft nátengdir
kynþáttafordómum því oft er ákveð-
ið útlit tengt við ákveðna menningu,
en geta líka verið óháðir útliti fólks.
Öráreiti
Þær hversdagslegu yrtu, óyrtu og
óáþreifanlegu lítilsvirðingar, móðg-
anir, hundsun eða dónaskapur sem
gefa til kynna fjandsamlegt, niðr-
andi eða neikvætt viðhorf eða skila-
boð til einstaklinga einungis vegna
þess að þau tilheyra jaðarsettum
hóp, hvort sem það er viljandi eða
óviljandi gert.
Greinin er skrifuð á vegum Mann-
réttindaskrifstofu Reykjavíkur sem
hluti af Evrópuviku gegn kynþátta-
misrétti 16-29. mars. n
Nauðsynlegt að geta rætt um fordóma á íslensku
Martyna Kar-
olina Daniel
sérfræðingur í fjöl-
menningarmálum
hjá Borgarbóka-
safninu
Miriam Petra
Ómarsdóttir
Awad sérfræðing-
ur og fræðsluaðili
um fordóma
Fréttablaðið skoðun 1521. mars 2023
ÞRIðJuDAGuR