Arkitektúr og skipulag - 01.12.1989, Blaðsíða 14

MELKOT. Myndin, sem talin er vera frá því um 1890, sýnir erlenda ferðalanga við tómthúsbýlið Melkot við Suðurgötu.
vindur, regn og raki réðust á húsin með sama stefinu, aftur og aftur.
Á fáum árum létu mold og grjót undan veðri, skekktu og skældu
viðina og opnuðu leið fyrir raka og fúa. Þil gengu úr grópi,
skammsyllur og stafir féllu burt. Veggir urðu vindblásnir og
hrörlegir og þökin sólbrunnin að sunnan.
Frá landnámi og fram á miðja nítjándu öld var húsagerð
heimilisiðnaður, en oft voru sérstakir sveitasmiðir fengnir til
húsbygginga og minnst er á farandsmiði f miðaldaritum. En í
einstöku byggingar var meira lagt, í stærstu guðshúsin.
fslenskir smiðir byggðu stórar miðaldakirkjur, en hafa sjálfsagt lært
til verka í útlöndum. Þegar kom fram á nýöld hafði byggingartækni
enn fleygt fram og sækja þurfti þekkingu til Danmerkur þegar mikið
lá við og reisa skyldi kirkjur á biskupssetrum. Dómkirkjan í Skálholti
var jafn ólík híbýlum landsmanna og himneskur draumur
jarðvistinni. Um miðja sautjándu öld var síðasta dómkirkjan þar
byggð af þrjátíu smiðum undir stjóm barrokkmeistara sem var
menntaður í Danmörku. Hún kostaði um 500 kýrverð. Kirkjan var
gerð af bindingsverki, öll af timbri, tvísúðuð að innan með gler-
gluggum, um 25 metra löng og 10 metra há. Þegar gera þurfti við
kirkjuna á fyrri hluta átjándu aldar var danskur timburmaður fenginn
til verksins.
Upp úr miðri átjándu öld stuðluðu okkar dönsku stjómvöld að því að
hagir landsins vom rannsakaðir og reynt var að efla atvinnuvegina.
Uti í Evrópu var kaupauðgisstefna ráðandi og sú trú að konungar ættu
að byggja upp efnahag ríkjanna með fjárframlögum til nytsamlegra
hluta. Hér vöknuðu menn við þennan söng, stofnuðu hlutaféiag og
fengu stórar fúlgur frá konungi til að innrétta hér ýmislegt í Reykjavík
undir stjóm Skúla Magnússonar landfógeta.
Sami framfarahugur bjó að baki því að byggja hér varanleg hús fyrir
bestu og verstu menn landsins. Stómm fúlgum er eytt í að reisa á
árunum 1753 til 1770 stofu fyrir landfógeta í Viðey, landlækni á
Seltjamamesi og amtmann á Bessastöðum og tugthús í Reykjavík
fyrir afbrotamenn. Fjórar steinkirkjur risu á sama tímabili, á Hólum,
í Viðey, í Heimaey og á Bessastöðum.
Svipað lag var á öllum elstu steinhúsunum og þau voru byggð af
dönskum smiðum eftir uppdráttum danskra húsameistara. Þau
reyndust bæði dýr, köld og rakasöm. Elstu kaupstaðarhúsin voru
timburhús, dönsk í sniði, eins og Innréttingahúsin í Reykjavík, og
voru sum að nokkru leyti flutt tilsniðin til landsins. Þau voru einlyft
og byggingarlagið algengt í Danmörku og víðar.
Um miðja nítjándu öld verða svo nokkur tímamót í húsasögunni.
Fyrir miðja öldina byggðu norskir og sænskir smiðir glæsilegt
timburhús í Reykjavík eftir uppdrætti dansks húsameistara,
húsMenntaskólans í Reykjavík, þar sem fyrsta endurreista Alþingið
kom saman. Um svipað leyti var dómkirkjan í Reykjavík byggð af
dönskum meisturum sem voru hér um árabil og kenndu reykvískum
mönnum handverk sitt. Þá fyrst kemur upp stétt manna í höfuð-
staðnum sem kunni að byggja kaupstaðarhús.
Þegar hegningarhúsið var byggt snemma á áttunda áratug síðustu
aldar og Alþingishúsið áratug síðar lærðu menn að byggja úr steini.
Þó nokkur steinhús risu eftir það og ýmsir reistu sér litla steinbæi.
Verkamenn unnu við grjótnám og grjótfélög voru stofnuð. Grjót var
sprengt með púðri, höggvið og klofið með jámfleygum og að lokum
mulið í mulningsvélum.
Timburhúsin urðu er leið að aldamótum sífellt glæsilegri, með
fjölbreyttu sniði og meistaralegum útskurði. Undir lok síðustu aldar
varð norskt byggingarlag hér ráðandi, og nokkru fyrir 1880 tók
Slimmonsverslun að flytja inn þakjám. Þjóðin sem barist hafði við
12
ARKITEKTÚR OG SKIPULAG