Goðasteinn - 01.09.2003, Page 27

Goðasteinn 2003
Dr. Ármann Höskuldsson jarðfræðingur
í Heklu í febrúar
árið 2000
Hekla er eitt sögufrægasta og afkastamesta eldfjall okkar Islendinga. Hún
hefur á tímabilinu frá landnámi til vorra daga gosið um 18 sinnum og eru þá ekki
talin með eldgos sem eiga sér stað utan háfjallsins sjálfs. Lfklega hafa allt að 6
gos átt sér stað í hennar næsta nágrenni á þessum sama tíma, hið síðasta árið 1913
er Mundafells- og Lambafitjarhraun runnu.
Hekla rís um 1490 m upp yfir sjávarmál. í vestri og suðri rís hún upp af um
200 m hárri sléttu og er því tilkomumikil á að líta frá lágsveitum Suðurlands.
Fjallið hefur á sér mismunandi myndir eftir því úr hvaða átt á það er horft. Ur SV
svipar Heklu mjög til erlendra systra sinna þar sem hún rís upp úr umhverfi sínu
sem hið fullkomna keilumyndaða eldfjall. Hinsvegar sé á hana litið úr vestri er
hún sem bátur á hvolfi. Þessa lögun sína hefur hún fengið vegna síendurtekinna
eldgosa upp um sprungu þá er þræðir hana enda á milli frá SV til NA. Það er
gaman að geta þess að sambærileg eldfjöll erlendis er eingöngu að finna á hinum
enda jarðarkringlunnar, í syðsta hluta Chile.
Gossaga Heklu fyrir landnám er ekki full rannsökuð, þó þekkjum við vel hin
stærstu gos hennar á síðustu 10000 árum. Samkvæmt Sigurði Þórarinssyni heitn-
um eru þrjú hvít gjóskulög ummerki stærstu eldgosanna, en þau má finna víða í
jarðvegi á íslandi sem ljósar rendur í rofabörðum eða skurðbökkum. Elst og neðst
þessara laga er gjóskulagið H5, það er um 7000 ára gamalt. Þá kemur H4, sem er
um 4500 ára gamalt og loks H3, um 2900 ára gamalt. Önnur og smærri eldgos frá
því fyrir landnám eru lítt þekkt, en Bryndís Róbertsdóttir jarðfræðingur hefur
verið að skoða þennan tíma í æviskeiði Heklu.
Landnámsmenn og afkomendur þein'a urðu fljótt varir við að náttúruöflin á
íslandi bjuggu yfir ýmsu meiru og ki'öftugra en þeir áttu að venjast í Noregi eða á
Bretlandseyjum. Að vísu höfðu þeir sloppið undan gríðarlegu eldgosi er átti
uppruna sinn á Veiðivatna-Torfajökulssvæðinu og myndaði hið vel þekkta gjósku-
lag er gengur almennt undir nafninu „Landnámslagið“, en samkvæmt rannsókn-
um Karls Grönvolds jarðfæðings átti það eldgos sér stað árið 871. Ekki höfðu for-
feður okkar búið í landinu í nema um 60 ár þegar gríðarlegt eldgos hófst á
Skaftártungu afrétt. Eldgjá rifnaði nærri jökla á milli árið 934 og lagði lágsveitir
Skaftafellssýslu undir hraun. Afleiðingar þessa eldgoss munu væntanlega hafa
25