Goðasteinn - 01.09.2003, Side 30

Goðasteinn 2003
flest eldfjöll í heiminum sameiginlegt, en hinsvegar er yfirleitt mikil bakgrunns-
skjálftavirkni til staðar sem torveldar túlkun þeirra. Þessa bakgrunnsvirkni vantar
í Heklu.
I nágrenni við Heklu eru tveir skjálftamælar, einn á Litlu Heklu rekinn af Páli
Einarssyni prófessor og einn í Haukadal rekinn af Veðurstofu íslands. Mælir Páls
á Litlu Heklu er þeirra næmastur og nam hann fyrstu bresti upp úr kl 16:50, en
Haukadals mælirinn varð fyrst var við hreyfingarnar upp úr kl 17:20 eða um 1/2
klst. síðar. Páli varð strax ljóst hvað væri á ferðinni og setti af stað ferlið sem lauk
með frétt Utvarpsins síðar um daginn.
Hin síðari ár hefur Veðurstofa Islands komið fyrir svokölluðum þenslumælum í
aflögðum borholum víða á landinu. Einn slíkur er í borholu við Búrfell og hefur
reynst drjúgur til að segja fyrir um eldgos í Heklu með skömmum fyrirvara. Eins
og sjá má á mynd 2 kemur fram spennuléttir í jarðskorpunni við Búrfell upp úr
17:45. Breytingin nær síðan hámarki um kl 18:17, eða á sama tíma og eldgos
hefst. Þessar spennubreytingar má rekja til þess að kvikan er farin að streyma úr
kvikuhólfinu og upp til yfirborðs, breytingin nær síðan jafnvægi þegar mestu
hamfarirnar eru gengnar yfir.
A árum áður (sem og enn þann dag í dag) urðu menn helst varir við óróleika í
skepnum skömmu fyrir eldgos. Þetta er alþekkt fyrirbrigði um allan heim bæði í
tengslum við eldgos og jarðskjálfta. Ekki hefur tekist að útskýra þetta nákvæm-
lega en helst er talið að skepnur séu næmari á bylgjur í jarðskorpunni en við
mennirnir. Hins vegar er ekki óbrigðult að dýrin verði vör við aðsteðjandi náttúru-
hamfarir. I Kína hafa um árabil allar mögulegar og ómögulegar aðferðir verið
notaðar til að spá fyrir um náttúruhamfarir, þar á meðal hegðunarmynstur dýra.
Arið 1975 tókst Kínverjum mjög vel upp er þeir spáðu fyrir um mikinn jarð-
skjálfta í Haicheng-Liaoning-héraði og fluttu fólk í burt af áhættusvæðinu. Alls
fórust um þúsund manns og um 16 þúsund slösuðust er skjálftinn reið yfir. Hins-
vegar tókst ekki eins vel upp árið eftir, en þá lagði jarðskjálfti í rúst Tangshang-
borg með þeim afleiðingum að um 230 þúsund manns létu lífið.
Eftir eldgosið 1104 gerðu bændur og búalið í nágrenni Heklu sér grein fyrir því
hvern mann nágranni þeirra hafði að geyma. Eins og góðum búanda sæmir fóru
þeir að gefa Heklu nánari gaum og fylgjast með hegðun hennar. Með kynslóðum
fóru því að varðveitast upplýsingar um ýmsa þætti í umhverfi Heklu er kynnu að
veita upplýsingar um aðsteðjandi eldgos með tilheyrandi eimyrju og búskaða.
Fyrstu heimildir fyrir langtímaspá um Heklugos byggðar á athugunum
Heklubænda er að finna frá 1764. Þá er þess getið að rennsli í lækjum og lindum
við Næfurholt fari minnkandi sem og að vatnsborð Selvatns sígi. Þetta voru talin
skýr merki þess að í aðsigi væri Heklugos. Það var síðan 5. apríl 1766 að lengsta
Heklugos frá landnámi hófst og stóð yfir fram í mars 1768.
-28-