Helgarpósturinn - 31.08.1979, Blaðsíða 18

18
Föstudagur 31. ágúst 1979
'—helgarpósturinrL.
Blaðamennska
og sagnfræði
í pistli um barnabækur hér i
listapósti var vikiö fyrir nokkru
aö fjölþjóöaprenti og mynda-
bókum fyrir börn. Er reyndar
ekki úr vegi aö benda á aö siöan
hefur birst ágæt grein Njaröar
P. Njarövik i Timariti Máls og
menningar, þar sem fjallaö er
mun rækilegar um þetta fyrir-
bæri. En nú er þaö svo aö fjöl-
þjóöaprent er engan veginn
bundiö viö barnabækur, og
greinilegt er aö ásókn mynd-
efnis fer mjög vaxandi einnig i
þeim bókum sem ætlaöar eru
fullorönum. Hér á boröi minu
liggur eitt nýtt dæmi um þetta,
Aödragandi styrjaldar eftir
Robert T. Elson og ritstjóra
Time-Life bóka i þýöingu Jóns
O. Edwalds og örnólfs Thor-
lacius (Almenna bókafélagiö
1979). Þetta er fyrsta bókin i
stórum bókaflokki, sem saman
mun bera heitiö Heimsstyrj-
öldin 1939-1945.
Bók þessi er I stóru broti, alls
216 síöur og myndasiöur
umtalsveröur hluti þeirra. Er
reyndar textinn I tvennu lagi,
annars vegar samfelldur texti
sem greinir frá aödraganda
heimsstyr jaldarinnar, hins
vegarmyndatextar, þar sem oft
er endurtekiö þaö sem i aöal-
texta segir — þótt i nýju sam-
hengi sé. Viröist reyndar hug-
myndin aö þaö séu ekki siöur
myndirnasem rekja eigi söguna
en meginmáliö.
Min vegna getur vel veriö aö
þessi aöferö sé nýtileg og jafn-
vel góö — ef nógu vel tekst til.
En hins vegar er ég viss um aö
höfundum slikra verka er enn
meiri vandi á höndum en hinna
sem aöeins flytja skrifaö mál.
Þaö er nefnilega mikill vandi aö
velja myndir, jafnvel eftir aö
leystur hefur veriö meginvand-
inn, þ.e.a.s. aö taka myndirnar
— og þá er eftir einn vandinn
enn: aö lesa myndirnar. Þar
held ég aö lesendur skiptist i tvö
horn.
Fyrir þá sem annaö hvort
liföu atburöina sem greint er frá
eöa hafa aflað sér góörar þekk-
ingar á þeim siöar geta myndir
þessaiarbókar veriö glögg upp-
rifjun og viöbót viö þekkingu og
skiining. En fyrir hina, sem ekki
voru á dögum á millistriösárum
og ekki hafa sökkt sér niöur I
sögu þeirra, eru myndirnar
fjarska yfirboröslegar og að ég
hygg o f tætingslegar til að vera
fræðandi. Og þarna held ég
meira aö segja veröi aö vara
sérstaklega viö bókinni. Þaö er
afskaplega freistandi aö nota
hana t.a.m. á skólasöfnum og
visa nemendum á allt þaö
myndefni sem þarna er á ferö
En sagan sem myndirnar segja
getur oröiö slikum lesendum
fjarri öllum veruleika.
„Myndavélin lýgur ekki” sögöu
menn — og trúöu þvi. En nú
mun flestum vera ljóst aö máliö
er ekki svo einfalt. Aöur en
mynd er tekin hefur farið fram
ákveöiö val myndefnis, og þaö
val er háö ótal „óviökomandi”
atriöum. „Viltu mynd af stórum
fundi eða litlum?” er haft eftir
ljósmyndara sem sendur var til
aö taka mynd af fjöldafundi.
Hann vissi mætavel aö ljós-
myndin gat logið þvi sem hann
vildi. Eitt dæmi Ur bókinni
verður aö nægja.
Á fjórum brotnum siðum
(123-126) er mynd af hálfri
miHjón þýskra nasista þar sem
þeir hyila foringja sinn. Þessi
mynd er stórfengleg I hryllingi
sinum fyrir þásem skilja hvaö á
feröinni er. En hún er fyrst og
fremst glæsileg og aðdáunar-
veröfyrir þá sem ekki þekkja til
— og þeir eru miklu fleiri. Mér
dettur eldci i hug aö höfundar
bókarinnar, hvaö þá Islenskir
aöstandendur hennar vilji
nokkrum manni illt meö mynd
eins og þessari — en þetta er
ekki spurning um góöan vilja.
Fleiridæmi skulu ekki nefnd aö
sinni — en reyndar er af ýmsu
aö taka.
Þegar kemur aö sjálfum text-
anum, er dálitiö vafamál hverj-
um augum á aö lita á silfriö 1
sjálfu sér er þetta ekki þaö sem
kallast getur sagnfræöi, til þess
er heildarmyndin allt of sundur-
laus. Þetta er ekki heldur það
sem kalla mætti hlutlausa eöa
hlutlæga frásögn. Til þess er allt
of mikil áhersla lögö á atriöi
sem engu skipta — nema kitla
heldur ómerkar taugar les-
andans. Þetta er einna helst
eitthvaö sem kalla mætti blaöa-
mennsku, jafnvel æsiblaöa-
mennsku.
Nú er þaö svo aö blaöa-
mennska getur veriö bæöi góö
og vond. Margir blaöamenn eru
þeim vanda vaxnir sem fylgir
frásögn af atburöum, og margir
þeirra leggja sig fram um aö
skiljahvaö þeir eru aö gera.En
hinir eru þvi miöur llka margir
sem litiöskilja og fátt geta. Mér
sýnist höfundar þessa texta
standa einhvers staöar mitt á
miHi — og fylla þá liklega fjöl-
mennasta hópinn.
Ýmislegt bendir til aö Elson
hafi góöan vilja. Hann leggur
t.a.m. mikla áherslu á aðfriðar-
samningarnir 1918 hafi veriö
gagnslit'ir og kallar nýja
Evrópukortiö þá „uppdrátt aö
nýju striöi” (bls. 22). Þetta er
svosem ekki nýtt en dregur þó
úr þeirri hættu að menn missi
sjónar á samhenginu i sögunni.
— Hins vegar hefur Elson rekiö
sig á þaö aö „góð meining enga
gerir stoö”. Löngun hans til að
skrifa sögu semgangi i lesendur
ber viljann fljótt ofurliöi. Þetta
lýsir sér einkum i tvennu.
1 fyrsta lagi er einblint um of
á sögu einstaklinga. Viö könn-
umst viö þá kenningu aö siöari
heimsstyr jöldin hafi veriö
Hitler aö kenna — og svo er látiö
þar viö sitja. Vitanlega gengur
Elson ekkisvo langt. Enhvaöer
aö segja um oröalag eins og
þetta um þá Hitler og Musso-
lini: „Má raunar segja aö lengst
af á valdaferli einræöisherr-
anna tveggja hafi yfirburöir
þeirra I sýndarmennsku gert
kröfur þeirra til valda i' senn
eölilegar og óumflýjanlegar
þjóöum þeim sem þeir réöu.”?
(108). Ég læt lesendum eftir aö
meta svona söguskilning.
1 annan staö er einblint á það
sem kannski er liklegt til aö
höföa til slúöurkennda, en skipt-
ir nákvæmlega engu máli. Menn
geta t.d. velt fyrir sér þessum
oröum um þau Lenin og Krup-
skayu: „1 Míinchenbjuggu þau I
sömu götu og Adolf Hitler bjó
siöar.” (48) Hér spyr nú vesa-
lingurminn: Hvaöa máliskiptir
þaö? — Jú, þaö er reyndar
greinilegt að þessi setning hefúr
tvo kosti: Þetta er atriði sem
liklegt er aö maöur muni
(sennilega fyrst og fremst
vegna þess aö allir þurfa aö búa
einhvers staðar) — og svo er
Hka góö von til þess aö okkur
detti Lenin i' hug þegar talaö er
um Hitler — og öfugt. Þeir áttu
þetta sameiginlegt, aö búa i
(ekki viö?) sömu götu — aö visu
ekki samtimis, ónei, en fyrst
þeir áttu þetta sameiginlegt, hvi
þá ekki fleira?
Ég vék I upphafi aö fjölþjóöa-
útgáfunni. Þetta er einn ávoxt-
urinn. Eigi aö gefa út dýr verk
veröur aö sniöa þau þannig tð;
þau höföi til sem allra fiestra.
Sölugildiö veröur gildi númer
eitt, og önnur gildi látin vikja.
Þýöing bókarinnar er furöu
hrá. Verður þar allt i senn aö
gægisti gegn setningaskipun og
oröalag frumtexta, og stundum
meiraaösegja meö býsnageig-
andi útkomu. Ég nenni ekki að
tina til mörg dæmi I þetta
skiptiö, en skal skemmta
skrattanum meö einum tveim.
A bls 19 segir svo: „Óbilgirni
Fochs og grimmúöleg örlög
Erzbergers voru ljós dæmi um
þau öfl, sem leystust úr læöingi
viö lok fyrri heimsstyrjaldar-
innar og hlutu — sem nú viröist
hafa veriö óumflýjanlegt — aö
leiða til annarrar heimsstyrj-
aldar.” — Svona stil hélt ég aö
enginn vanur þýöandi léti frá
sér fara.
Hitt dæmiö skemmti mér
meira, þvi mikiö hefur Wilson
Bandarikjaforseta veriö illa viö
kokkinn á Belmonthótelinu
samkvæmt þv! sem hér segir:
„Wilson þótti miöur aö frétta aö
kunnur matsveinn Belmont-
hótelsins i Ne w York heföi veriö
fenginn tilfararinnartil aö mat-
búa fýrir sig og konu sina.”
(Bls. 23) — Já, það er vandfariö
meö ástkæra ylhýra málið.
—HP
NYJAR LEIÐIR
í íslenskum skúlptúr
Um þessar mundir fyllir Niels
Hafstein anddyri Kjarvalsstaöa
meö skúlptúrverkum eftir sig.
Þetta eru tréverk og margbreyti-
leg.
Siðan Niels lauk námi við
Myndlista- og handiöaskólann
hefur hann fetaö sig áfram eftir
hinum ýmsu nýju leiðum högg-
myndalistarinnar, sem opnast
hafa tvo undanfarna áratugi.
Hann er ekki listamaður sem vel-
ur sér strax eina leiö eða lausn,
heldur virðist hann vilja kanna
áðúr hinar mismunandi stefnur i
nútímaskúlptúr. Með þessu mætti
ætla aö Niels væri vingull sem
ekki vissi hvert stefna skyldi, en
þvi fer fjarri. öll verk hans bera
ákveðnum skoöunum glöggt vitni
og þvi er leit hans að úrlausnum
markviss.
Þaö sem er eftirtektarvert viö
aðferö Nielsar er rökhyggjan að
gjarnan allri finpússun á helstu
verkum sinum. Hann leyfir t.d.
blýantsstrikum að sjást, svo ekki
fari milli mála að verkin séu meir
i ætt við trésmiði en skúlptúr.
Þessi minimaliska afstaöa er
augljós i stórum verkum, þar sem
jafnháir trékubbar standa limdir
i röðum á máluðum hörplötum. 1
endann eru kubbarnir sagaöir á
ská og bitarnir sem fara af eru
svo limdir i ýmsum tilbrigðum
efst á kubbana. Þannig hefur
hver kubbur sinn mismunandi
„haus”. Markmið Nielsar var að
tæma þannig, smám saman og
systematiskt, möguleika þá sem
hann gengur út frá i upphafi.
Ólikt að gerð og hugsun eru
tveir trjábolir með sporjárnum,
sem lagðir eru á undirstööu úr
stáli. Hugsunin I verkinu er
conceptuel, nokkurs konar mynd-
gerving vinnu og verkfæra mynd-
baki verkanna. Þetta er greini-
legtá þessari sýningu. Verkin eru
algerlega laus viö tilfinninga-
semi, geta jafnvel talist köld og
fráhrindandi. Fagurfræöi, i hefö-
bundinni merkingu, er útilokuö.
Þótt sum verkanna geti kitlaö
feguröarskyn einhverra, vegna
finnar útfærslu, er út i hött aö
leita formrænnar feguröar i
þeim. Til aö fyrirbyggja þess
konar misskilning sleppir Niels
höggvarans. Aherslan er ekki á
verkinu sjálfu, heldur hugmynd-
inni sem aö baki þvi felst, starfi
listamannsins.
Eitt verkanna er staösett á ver-
önd Kjarvalsstaöa. Þaö eru fjórir
plankar sem lagöir eru skáhallt á
trébút. Um enda hvers planka er
vafið klæöi, hvert meö sinum lit. I
þessu verki kemur best fram sú
blanda tveggja ólikra stefna,
minimalisma og conceptlistar,
Bandariski leikstjórinn Otto
Preminger vinnur nú að gerö
myndar eftir skáldsögu
Graham Greene, „The Human
Factor”.Handritiö er skrifaö af
hinum þekkta leikritahöfundi
Tom Stoppard, sem m.a. geröi
handritiö aö mynd þýska leik-
stjórans Fassbinders
„Despair”. Aðalhlutverkin eru I
höndum ekki ómerkari leikara
en Nicol Williamson, Sir John
Gielgud og Sir Richard Atten-
borough. Þeir leika menn sem
starfa I leyniþjónustu hennar
hátignar.
Nicol Williamson leikur mann
aö nafni Maurice Castle, sem er
ósköp venjulegur starfsmaður I
utanrikisráöuneytinu. Castle er
kvæntur suöur-afriskri blökku-
konu, Söru, og til þess aö hjálpa
henni aö flýja heimaland sitt,
afhendir hann Sovétrikjunum
ýmis leyndarmál. 1 myndinni
segir frá þvi er veriö er aö reyna
aö komast fyrir leka bennan.
Greene lætur bók sina gerast I
útborg fyrir noröan Lundúni og
fléttar inn I atburöarrásina hug-
renningum um ákveöna þætti
Englands, sem eru aö hverfa.
En Preminger er ekki hræddur
við aö takast á hendur slika
mynd: „Ég get gert jafn góöa
eöa jafn slæma enska mynd og
hver annar Bandarlkjamaður.
Ef ég héldi aö myndin væri svo
ensk, legöi ég ekki út I þaö. En
hún er meira en ensk. Þetta er
saga um ást milli hvits manns og
svartrar konu, saga um for-
dóma fólks. Ég held að þaö eigi
við hvar sem er I heiminum.”
Preminger er stundum
kallaöur „Skrýmsliö Otto” en
hann segist ekki skilja af
hverju. Þaö sé aöeins tvennt,
sem fái hann til að reiöast, ef
fólk kemur of seint til upptöku
og ef þaö kann ekki hlutverkiö.
Þaö kom lika einu sinni fyrir, aö
Williamson hrasaöi á textanum.
Preminger öskraöi aö sjálf-
sögöu á hann, en Williamson
Nicol Williamson og
Otto Preminger viö
töku myndarinnar
The Human Factor.
Otto Preminger kvikmyndar skáldsögu
THE HUMAN FA