Helgarpósturinn - 23.11.1979, Page 26

26
Föstudagur 23. nóvember 1979 —helgarpásturinn.
bladamadur í einn dag....
„Astæðan fyrir þvi að ég valdi mér þetta viðfangsefni var einfaldiega sú, að eftir
að komið hafði til tals að ég tski þetta verkefni að mér fyrir ykkur Helgarpósts-
menn, þá átti ég leið upp á Akranes, þar sem æskustöðvar minar eru. Þá sóttu að
mér þessar minningar frá hernámsárunum. Ég skrifa einungis um það sem ég sá
sjálfur og þetta eru svona svipmyndir sem sitja eftir I minninu eftir fyrsta hernáms-
ár Bretanna þarna upp á Akranesi en núna i vor verða liðin 30 ár frá þvf þetta gerð-
ist,” sagði Sveinn Sæmundsson, blaðafulltrúi Flugleiða og gamalreyndur blaöa-
maður sjálfur hér fyrr á drum.
Þegar breski
herinn kom
til Akraness
Vormorguninn heilsaði
úrsvalur, og þegar fullbjart var
orðið sást að eitthvað var
óvenjulegt um að vera sunnar
fjarðar. Hann myndi birta betur
upp fyrir hádegið og þegar
menn skrúfuðu frá útvarpinu til
að heyra veðurfréttir var þar
ekkert um að vera, og ekki einu
sinni þetta venjulega suö sem
gaf til kynna að stöðin væri i
gangi og þulurinn hefði brugðið
sér frá.
Sumir skygndu hönd fyrir
augu og var ekki um að villast.
A ytri höfninni i Reykjavik lá
skipafloti,-sem ekki var þar i
gærkvöldi. Flugvél sást á flugi
og ungir piltar, sem höfðu fylgst
náið með vetrarstriði Finna og
Rússa og söfnuðu striðsmynd-
um úr blöðum, héldu þvi fram i
alvöru, að þetta væri flugvél af
rússneskri gerð litill flugbátur
með skrúfuna aftan á hreyflin-
um: Voru rússar virkilega
komnir til islands og búnir að
hertaka Reykjavik? Þeim var
til alls trúandi!
Hvað var að gerast
i Reykjavík?
Simstöðin var i litlu
timburhúsi i miðjum bænum og
nú lögðu þangað margir leið
sina til þess að leita frétta. En
það var sama hvort komið var
eða hringt: Simastúlkurnar
sögðu sambandslaust við
Reykavik. Sama hvernig hringt
var, Reykjavik ansaði ekki.
Morguninn leið i mikilli spennu.
Menn á Akranesi gengu til
starfa og þótt vertið væri að
ljúka var að mörgu að hyggja.
Margir fóru til vinnu á reið-
hjóli en aðrir gangandi. Bilar
voru fáir og flestir til vöruflutn-
inga. Og Skaginn var á þessum
árum rólegur litill bær, byggður
dugandi fólki sem var kröfuhart
við sjálft sig og aðra og vinnu-
samt hvort heldur var til sjós
eða lands. Akranes var heldur
ekki fyrir tæplega 30 árum sá
snyrtilegi bær með steyptar
götur og torg sem getur að lita i
dag. Þá voru malargötur um
allan bæ og oft holóttar.
Gangstétlir voru engar, en
með'fram götunum uxu á sumr-
in baldursbrár og kartöflu-
garðar voru milli húsa. Byggðin
var viðast hvar dreifð og
túnblettir, þar sem hægt var aö
fara i fótbolta um allan bæ.
En nú, hinn 10. mai, voru
Skagamenn farnir aö hyggja að
göröum sinum og önnur vorverk
hafin. Spenna lá i loftinu og hvar
sem tveir eða fleiri hittust bar
hina brennandi spurningu á
góma: Hvaða stórveldi var það
sem hafði sent herskip til
tslands? Nokkrir þóttust vissir
um að hér væru Þjóöverjar á
feröinni. Þeir höfðu ráöist inn i
Danmörku og Noreg mánuði
áður og herir þessara landa,
ásamt hjálparliði frá Bretlandi,
ekki staðist þýska hernum
snúning. Allir mundu lika eftir
heimsókn beitiskipsins Emden
og kröfum Þjóðverja um flug-
velli hér á landi. Aðrir töldu
Rússa liklega. Kannske voru
þetta Bretar. Þeir áttu þó að
hafa yfirráð á hafinu.
Þaö var ekki fyrr en eftir
hádegi, sem fréttir af þvi sem
gerst haföi i Reykjavik bárust
til Akraness. Starfsfólki lana .-
simans var leyft að opna
simann upp úr klukkan tvö og
var þá ekki að sökumaðspyrja.
Allir voru þessir atburðir
spennandi i hugum
unglinganna. Hvað vissu þeir
um viðbjóð striðsins og hinn
raunverulega striðsrekstur?
Vitneskja, sem fengin var úr
reyfurum og glansmyndum i bió
var helsta undirstaðan.
Fullorðið fólk gerði sér máske
betri grein fyrir þvi sem i vænd-
um var. Þó er vafasamt að
nema sárafáir hafi i raun og
veru skilið hverjir alvöru-
atburðir gerðust þennan dag.
„Við erum hér með
hermenn handa ykkur”
Skagamönnum varð tiðlitið
suður og loksins áást til Laxfoss,
þar sem hann kom siglandi og
fór fyrir innan Þjót. Enginn
vissi hvort hann færði Akurnes-
ingum hersetu, en blöðin komu
daglega með skipinu og nú var
fréttaþorsti meiri en venjulega.
Þegar skipið kom upp með
hafnargarðinum mátti sjá að
hér var nokkuð óvenjulegt.
Brúngrænar hrúkur á þilfari og
á hvalbak skipsins. Övenju mik-
ið dót á dekkinu og brátt mátti
sjá að hér voru vopnaðir
hermenn um borð. Pétri
Ingjaldssyni skipstjóra sást
bregða fyrir i brúarglugga og
um leið og háseti framá gerði
sig liklegan til þess að kasta linu
i land kallaði Valdimar stýri-
maður! „Við erum hér með her-
menn handa ykkur”. Við
strákarnir sem stóðum þarna á
hafnargaröinum horföum á
allan útbúnaðinn i orðlausri
undrun. Oft höfðum við séö
Fylludáta og aðra sjóliða.Þeir
voru vopnlausir og venjulega i
stelpuleit. Þessir menn voru
hins vegar alvöruhermenn i
striöi með byssur og hjálma og
beltiog töskur i bak og fyrir. Við
vorum vitni að heimsviðburð-
um.
Brátt var Laxfoss bundinn við
bryggjuna og hermennirnir
tindust i land. Þeir voru
eitthvað um fjörutiu, og einn
foringi virtist fyrir liöinu, sem
fylkti sér á garðinum. Þar
lögðu þeir riffla sina á hafnar-
garðinn og nú upphófst uppskip-
un. Einhvern veginn náðu þeir i
vörubil og annan. Svo þegar
hafurtaskið var komið frá borði
bakkaði Laxfoss frá en
striðsmenn breska heimveldis-
ins tóku hólka sina, skriðu upp á
vörubila ofan á dótið og héldu
upp úr bænum.
Herinn flytur í
likhúsið
A hinu forna prestssetri að
Görðum stendur elsta steinhús
landsins. Það hafði um þessar
mundu veriö dubbaö upp. Var
notað sem likhús, og stendur
enda hið næsta kirkjugarðinum.
Til þessa húss hélt nú breski
herinn. Ekki er þeim er þetta
ritar kunnugt um hvort húsið
var læst, en inn komust Bretar
og settust um kyrrt.
Hvað gera hermenn þegar
þeir búast um til nætur á nýjum
stað? Fara þeir að eins og
skátar i útilegu eða situr hern-
aðarandinn i fyrirrúmi? Strák-
unum á Akranesi, sem voru
vitni að landgöngu breska hers-
ins á Skaganum þennan dag
þótti mikils um vert að fylgjast
náið með þvi sem fram fór uppi i
Görðum um kvöldið. Nokkrir
tugir forvitinna unglinga horfðu
á hermennina skipa vörö við
húsið meðan aðrir komu
hafurtaski sinu fyrir. Eitt tjald
var reist og siðan bjástruðu aðr-
ir hermenn við að hita te i
aflöngum potti. Þeir notuðu
s'tóra primusa, svokallaða
blússlampa, við hitunina og
þegar sauð helltu þeir
dósamjólk út i teið. Þetta var
heldur hráslagalegt kvöld og
heitt te hefir eflaust komið
hermönnunum vel.
Þeir voru heldur þreytulegir
að sjá og óhreinir nema skórnir
sem voru vel burstaðir hjá flest-
um.
Og svo leið nótt yfir landið og
það húmaði, varð skuggsýnt
vegna þess að veðrið var þung-
búið. En unglingarnir tindust
niður á Skagann og höfðu frá
ýmsu merkilegu aö segja: Sum-
ir höfðu meira að segja fengið
að handleika riffla og byssu-
stingi og þótti mikið um.
Næstu dagar voru viðburðar-
rikir á Akranesi. Fleiri
hermenn komu og lika bilar, og
tjöld risu upp á túnunum i bæn-
um hér og þar. Við veginn gegnt
Fögrugrund. settu þeir upp
varðstöð og hermenn vorulang-
timum saman á Langasandi og
mokuðu sandi i litla poka. Þeir
hlóðu vegatálmanir úr þessum
pokum og lika virki og nú kom
að þvi að breski herinn gerði sig
heimakominn og hernam ýmis
hús hvort sem eigendum og
Sveinn Sæmundsson skrifar
slitnir upp úr umhverfi sinu og
steypt saman i þennan óskapn-
að sem kallaður er „her” og
áttu nú von á hverju sem var.
Þeir voru flestir ánægðir með
að vera á tslandi fyrsta sumar-
ið. Þó leiddist mörgum og þeir
lágu dögum saman utan við
tjöldin og skrifuðu löng bréf
heim eða lásu bréf sem bárust
frá Bretlandi.
Yngri strákarnir voru ennþá
spenntir fyrir byssum þeirra og
öðrum græjum. Þeim var bann-
að að þiggja sigarettur sem
alltaf voru á boðstólum og þeir
skildu ekki áhuga hermannanna
fyrir stelpunum sem gengu
útivið á kvöldin, svona þrjár og
fjórar saman og leiddust.
Eldri strákarnir vissu hins-
vegar hvar fiskur lá undir steini
og þegar stelpa sást með einum
offiseranum var kallað „breta-
mella” og hlaupið i hvarf. En
hafi verið „Astand” á Skagan-
um, þá fór það að minnsta kosti
hægt af stað.
Unglingarnir voru forvitnir og
þeir sem voru framhleypnari en
aðrir og höfðu lært slangur i
ensku i unglingaskólanum
reyndu kunnáttu sina og vildu
læra meira. Og ekki stóð á þvi
að hermennirnir væru viðræðu-
góðir. Sumir miðaldra menn
töluðu um að krakkarnir á
Skaganum minntu þá óþægilega
mikið á eigin börn heima i
Englandi. Þeir klöppuðu litlu
krökkunum á kollinn og gáfu
þeim gott.
Sumarið leið og haustið kom.
Sambýlið, sem hafði á marga
lund verið gott og tiltölulega
laust við árekstra i. upphafi
versnaði þegar frá leið. Nýir
herflokkar komu á Skagann og
aðrir fóru. Nú fór að kastast i
kekki við unglingana, og stund-
um kom til slagsmála. Skaga-
menn hafa aldrei verið fyrir að
láta hlut sinn og eitt sinn þegar
drukknir sjóliðar gerðu aðsúg
að þrem strákum á Vestur-
götunni var barist upp á lif og
dauða. Þetta spurðist út daginn
eftir og þeir sem voru viðstaddir
og tóku þátt i slagnum voru
kallaðir fyrir. Menn höfðu átt
hendur sinar að verja og sluppu
með skrámur.
Þórhallur lögreglustjóri
áminnti strákana um að komast
hjá vandræðum og allir sam-
sinntu þvi.
Hermaðurinn var
lifandi kyndill
Það kólnaði i veðri þegar leið
fram i september og Bretarnir
komu upp kolaofnum i
nýbyggðum bröggum. Ungur
hermaður, sem ætlaði að veikja
upp tók bensinbrúsa og skvetti
'inn i ofninn. Ofsaleg sprenging
varð og ungi hermaðurinn
alelda á svipstundu. Við sáum
hann hlaupa um i skelfingu, eins
og lifandi kyndil og hljóðin voru
ægileg. Þeir komu með druslur
og kæfðu eldinn og lágu ofan á
manninum þegar yfirmann
hans bar að. Þetta var illilegur
liðþjálfi og hann reif brunna
hermanninn úr fötunum og við
sáum að húðin á handleggjun-
um fylgdi með. Siðar um kvöld-
ið var hermaðurinn sendur til
Reykjavikur á sjúkrahús. Að
nokkrum dögum liðnum kvis-
aðist að hann hefði dáið eftir
miklar þjáningar.
Sá er þetta ritar fór'alfarinn
af Akranesi um haustið. En
hersetan á æskuslóðunum, sem
hófst með komu Laxfoss
siðdegis hinn 10. mai stóð allt
striðið og er af þvi mikil saga.
Þægilegir undirmenn
og montnir foringjar
Okkur þótti þessir foringjar
merkilegir og uppskrúfaðir og
þær sögur gengu að þeir hefðu
keypt foringjastööurnar og
borgað vel fyrir. Hermennirnir
voru sumir orðnir kunningjar
okkar og virtust meinleysis-
skinn, en herinn var ekki lengur
spennandi og þegar öllu var á
botninn hvolft voru þetta
einstaklingar, sem höfðu verið

1. Breskir hermenn á
göngu niöur Vesturgötu.
Sperrtur foringi á und-
an. Gamli barnaskólinn
i baksýn.
2. Pósthúsiö stóö í miðj-
um bænum. Skriðdreki
af Bren gerö fyrir
framan.
Ljósm. Auður Sæ-
mundsdóttir.
3. I slæmu veöri lenti
Katalína flugbátur á
Krossvíkinni. Sjómenn
buöu Bretunum aö binda
hann aftan í einn bátinn
en því höfnuöu þeir. Um
nóttina rak flugbátinn
upp í klettana viö Leir-
dal. Um tíma var haldið
að sprengjurnar sem
sjást undir vængjum
myndu springa.
umráðamönnum likaði betur
eða verr. Bóndi sem nýlega var
fluttur á Akranes átti litla hlöðu
og útihús viö tún neðarlega á
Skaganum. Enskir
hermenn fluttu drasl i hlöðuna
og bóndi fékk ekki að gert. Lik-
aði að vonum stórilla og sagði
með þunga: „Hefði ég kunnað
málið hefðu þeir aldrei tekið
hlöðuna”.
Svo var barnaskólinn hertek-
inn og Skátahúsið og nú fóru
hermenn daglega eftir götunum
i löngum röðum og foringinn
fremstur með skammbyssu i
belti.