Helgarpósturinn - 09.01.1981, Blaðsíða 10

10
Föstudagur 9. janúar 1981
Heimsendir í nánd?
„Sól tér sortna, sigur fold í
mar, hverfa af himni heiöar
stjörnur”. bannighefst hinkunna
lýsing Völuspár á heimsendi. Viö
höfum lesiö hana oft og taliö þar
skáldlega lýst afdankaöri hug-
mynd, sem hrellt heföi fáfróöa
forfeöur okkar.
Okkur nútimamönnum hefur
hins vegar veriö kennt, aö ógn og
hætta tortlmingar stafaöi ein-
ungis af veldi Rilssa, Kana og
mannsins meö ljáinn, sem fyrr
eöa siöarbrygöi ljánum á okkur,
einu I senn. Viö þykjumst gjör-
þekkja náttúruna, a.m.k. nóg til
aö hiin muni ekki koma okkur i
opna skjöldu. brátt fyrir storma
jaröskjálfta og mannskæö striö
yröi lifinu aldrei raskaö aö ráöi og
allt mundifærast i samt horf óöar
envaröi.þóttUt af bæri um stund.
Jöröin er traust og viö erum
hólpin: hugmyndin um heimsendi
er ýmist firra fáviskunnar eöa
skipleg kenning heittrUarmanna.
En nU bregöur svo viö, aö
visindamenn eru ekki lengur svo
vissir i sinni sök. Ýmsar nýjar
niöurstööur rannsókna á sögu
jarðarinnar og lifsins benda til
þess aö ferleg tifræöi viö llfiö á
jöröinni hafa verið gerö oftar en
einu sinni og engin ástæöa aö telja
okkur óhult fyrir fleiri slikum.
Banatilræðiö hefst meö jarö-
skjálftum, löndin ganga I
bylgjum, fjöll hrynja, himinháar
holskeflur rlsa og riöa yfir,
strendur fara I kaf, en I sömu
mund ris svartur mökkur hátt i
loft upp og hylur sól og himin,
mökkinn leggur um alla jörö og
skelfir dýrin. Myrkriö rikir, áriö
út og áriö inn, kæfir og kyrkir,
svifiö i sjónum og gróður á þurru
landi deyr, dýr deyja, smá og
stór. Fátt hjarir eillfa dimmuna.
Smástirni hefur rekist á
jörbina.
Risaeðlur slegnar út
Flest höfum viö einhvern
timann látiö heillast af lýsingum
árisaeölunum, þessum ævintýra-
legu furöudýrum forsögunnar.
Okkur finnast þau skrýtin
ásýndum af myndum visinda-
manna aö dæma, en sannleik-
urinn er sá að þau heföu miklu
frekar juridiskt tilkall til jaröar-
innar en viö gestirnir, sem nýlega
geröum okkur heimakomin á
jörðinni.
Vér monthanar, sem köllumst
dýrðarheitinu homo sapiens,
höfum stjáklaö hér um I fáein
milljón ár, en eðlurnar réöu á
sinum ti'ma lögum og lofum I um
þaö bil 165 milljón ár. Veldi þeirra
hófst fyrir 230 milljón árum og
tegundirnar uröu smám saman
hinarfjölbreytilegustu aðgerð og
vöxtum.
Skordýr, fuglar og spendýr
mynduðust aö vlsu á þessu tlma-
bili, en engin kvikindi döfnuðu á
borð við eðlurnar. Jarösögutima-
bil þau, sem hér um ræöir, eru
Trlas, Juras og Krítartimabiliö,
en þvl lauk fyrir um það bil 65
milljón árum.
Ekkiskalhérlýst nánar plöntu-
rlki og dýrallfi jaröarinnar á
þeim dögum, en aðeins á þaö
minnt aö tvær megintegundir
risaeöla voru viölýöi: kjötætur,
en þar á meðal var „Tyranno-
saurus rex” mesti hlunkurinn,
mörg tonn á þyngd, meira en 10
metrar á lengd og á hæö viö
tveggja hæöa hús. Mebal jurtaæt-
anna var „Brachiosaurus”, sem
vó 50 tonn og var hvorki meira né
minna en 25 metrar á lengd. Eitt-
hvaö hefur hann þurft aö éta
náunginn sá.
Eins og áöur sagöi nuturisaeöl-
urnar lífsins óralangan tíma. En
svo hurfu þær af sjónarsviðinu,
greyin, og þaö hefur veriö vitaö
ÚRHEIMI VÍSINDANNA
Umsjón: Þór Jakobsson.
Risaeölurnar — voru þær fórnarlömb geimslyss?
alllengi, aö þær kvöddu skjótt.
Hvaö kom fyrir?
Geimslys
Ýmsar kenningar hafa veriö
uppi um meginorsök þess, aö
risaeölumar dóu svo skyndilega
út. Voru þaö drepsóttir, eyðing
gróöurs eöa veöurfars-
breytingar? Fræðimenn hafa
ekki getað sæst á skýringu, enda
ermargs aö gæta, t.d. þeirrar vit-
neskju, aö þaö var fleira i jurta-
og dýrarilrinu en risaeölumar,
sem fóru forgöröum i lok krltar-
timabilsins fyrir um þaö bil 65
milljónum ára.
Næstliöin 10—15 ár hafa rann-
sóknir allmargra vlsindamanna
vlös vegar um heim veriö smám
saman aö renna stoðum undir
nýstárlega kenningu: smástirni
varö á vegi jaröarinnar fyrir 65
milljónum ára og varö Ur þvi
harkalegur árekstur. Varö hann
smástirninu aö aldurtila meö þvi
aö það splundraöist, er þaö small
á jörðina meö ógnarhraða.
Svo var hraðinn á smástirninu
mikill og krafturinn, aö hafið
skvettist upp eins og trampað
væri i drullupolli, fjallháar flóð-
bylgjur mynduðust, jarölög
moluðust við höggiö mikla, og
hitnuöu.
Björg þeyttust upp himinhátt
viö sprenginguna, ægilegar loft-
bylgjurfóru um jöröina og rotuðu
dauöhrædd dýrin, allt lék á reiði-
skjálfi — og slðast en ekki slst
steig rykský upp úr sárinu,
kvörnuö jarölögin oröin aö sandi
og ögnum, sem berast með loft-
straumum um alla jörö.
Rykskýiö, ef til vill sextlu
sinnum efnismeira en smástirniö
sem olli uslanum, dró siöan fyrir
sýn til lifgjafans, sólarinnar.
Myrkriö var algert, sólin skein á
viö einn tiunda af tunglskini á
heiðum himni — og þannig liðu
áratugir.
Undir þessu dimma skýi sem
sveipar land og haf galt lifiö
•afhroö, áramilljóna þróun var
stöðvuö, lifsviö jaröarinnar
umhverföist og ótal tegundir
plantna og dýra náðu sér aldrei
fyllilega eftir geimskotiö mikla.
Aörar liföu af breytinguna, og nú
erum við fjarskyldir ættingjar
risaeðlanna aö komast á snoöir
um hörmungarnar sem yfir
dundu skelfingarnóttina köldu
fyrir 65 milljónum árum.
Efasemdir
Smástirnikenningin er ekki
sönnuö til fulls og aðrar skýringar
koma enn til greina. Kenning
þessi á upptök sin i þeirri
uppgötvun jaröfræöinga, að
óvenjumikiö af frumefninu
iridlum hefur fundist I 65 milljón
ára jarölögum vlös vegar á hnett-
inum. Frumefni þetta er annars
óalgengt á jörðinni, en algengt I
loftsteinum I geimnum. Ýmsir
fræöimenn telja hib mikla magn
þessa frumefnis hafa safnast
fyrir i jarölögum þessa tlmabils
fyrir tilstilli hafstrauma og hag-
stæörar setlagamyndunar. Aörir
aöhyllast sendingu af himnum.
En ekki er sopið káliö þótt I
ausunasé komiö. Jafnvelþótt vist
væri talið aö smástirni á glap-
stigum, ca. 10 km aö þvermáli,
heföi hæft jöröina meö brauki og
bramli og splundrast I agnir, er
ekki þar meö vist, að útrýming
risaeðla og annarra skepna hafi
fylgt i kjölfariö. Fulltrúar veöur-
farsbreytinga meðal visinda-
manna hafa enn ekki lagt árar I
bát og finna margt til foráttu
kenningunni um umferðarslys i
geimnum.
Flestir voru vantrúaðir á land-
rekskenninguna, þegar henni var
ýtt úr vör: kenninguna um rek
landa og heilla heimsálfa á yfir-
boröi jaröar. Frekari sönnunar-
gögn vantaöi og fyrst aö þeim
fengnum var kenningin talin góö
og gild. Smástirnikenningin um
endalok risaeölanna þarf frekari
vitni til aöstandast strangar yfir-
heyrslur vlsindanna. Kannski er
hún röng, kannski er hún rétt.
En þaö er óvissan og leitin sem
einkennir vísindin og gerir þau
spennandi, þött ánægjulegt sé að
komast að óyggjandi niöurstöðu
ööru hvoru. Þá þekkjum viöbetur
heiminn sem viö erum i.
P.S. Ég gleymdi að geta þess að
búist er viö næsta tilræði viö llfiö
á jöröinni áður en 35 millj. ár eru
liöin. baö gæti gerst áður en þú
leggur frá þér blaðið, en þaö gæti
allt eins gerst löngu eftir aö veldi
Rússa og Kana er liöið undir lok
— og jafnvel eftir aö maöurinn
meö ljáinn hefur veriö afvopn-
aöur.

NKAonmi, islm &&&&%
þatm t (iippksmti
áskrift að
•«
'þióSitt íátm
starf
furírií
í

0 Í £|| ^gjg^ ' \
■ **•*»*■«> ' mím ; GLÆPAMAOUft” \ \ Vteln* ttm
r#n fyrlrlu
Hefurðu átt í elið^ikum með að fá Helgarpóstinn í þinni heimabyggð?
* PjjQI tWIMSMtmulKWI 1 ■• •>. .< '
Af marggefnu tilefni hefur verið ákveðið að bjóða íbúum

dreifbýlis aðfá Helgarpóstinn sendan heim í hverri viku í pósti
Útfyllið og klippið út seðiiinn hér að neðan, sendið Helgarpóstinum,
Síðumúla 11, Box 320, Reykjavík, ásamt nýkr. 180. í snatri U
og þið fáið blaðið von bráðar heimsent
^P'-mfiJii ii% \~j ibsígarposiunnn
Ffi tngte-xdirM^fiif !
bjA umlx>ö5tttlltrój» 1 ««
Áskriftin gildir í hálft ár
'fíiís vatnsfatai} í taihi gíldi? i
ttm fas
! r ' ;■
Eg óska eftir hálfsárs
Helgarpóstinum á n;

iu Mrruiiv
.............
Heimilisfang

Gerðu
nn a
8IÍ