Helgarpósturinn - 15.04.1983, Side 12

Föstudagur 15. apríl 1983 JpSsturinn
12
Helgarpóstsviðtalið:
Fyrir rétt rúmlegaþrjátíu árum síðan var ungur drengur að hefja nám
við Menntaskólann í Reykjavík. Hann lagði meðal annars stund á
stærðfræði, sem honum þótti gaman; námsefnið þarna fyrst í stað var
rúmfræði, sem honum þótti alveg sérstaklega gaman. Hann hafði meira
að segja hugsað sér að fara síðar meir út íframhaldsnám tengt einhvers
konar stærðfræði ellegar verkfræði. Það var bara einn galli á gjöf
Njarðar; drengurinn gat ekki með nokkru móti útvegað sérsirkil. Sirkl-
ar voru þá illfáanlegir í henni Reykjavík, og drengnum okkar tókst ekki
að verða sér úti um slíkt tól fyrr en langt var liðið á þennan fyrsta vetur
hans við Menntaskólann. En rúmfræði án sirkils er rétt eins og stjörnu-
fræði án sjónauka, og það fór ekki hjá því að áhugi piltsins á stœrð-
fræðinni dofnaði allmjög meðan hann gat ekki fylgst með af alvöru.
A nnað kom ístaðinn eins og gengur, og sirkill undir vorið megnaði ekki
að vekja áhugann á ný. Öll áform um stærðfrœði- eða verkfræðinám
voru lögð á hilluna, ogþegar fram liðu stundir útskrifaðist margnefnd-
ur drengur úr lögfræðideild Háskóla Islands. Ragnar Aðalsteinsson,
lögfræðingur, hefur á síðustu árum m.a. orðið kunnur fyrir að verja
Gervasoni, en hann hefur svo sem komið víðar við. Hann situr áskrif-
stofu sinni í Austurstræti innan um lagasöfn, hæstaréttardóma, upp-
sláttarbœkur og skáldsögur á stangli. Hæglátur maður en ákveðinn;
snyrtilegur og skýr.
— Mig langar að hefja þetta samtal á
fjarska hefðbundinn hátt. Mér er sagt að þú
sért af töluvert merkum ættum.
„Ég er nú kannski ekki eins vel að mér og
skyldi í ættfræði", ansar hann. „En ég er af
bændaættum, eins og allir íslendingar. Föð-
urætt mín í beinan karllegg kemur úr Eyja-
firði og staðnæmist, að því er mér er sagt, við
enskan skipbrotsmann, Engarius að nafni
sem þar lenti á 16. öld. Bak við það er einhver
saga sem ég kann ekki nógu góð skil á. Móð-
urætt mín kemur úr Þingeyjarsýslu — það er
Gautlandsfólkið. Móðir mín fæddist á ísa-
firði, og raunar er ég einnig af sjómönnum úr
Djúpinu; föðuramma mín var þaðan. Afi
minn fluttist hins vegar til Reykjavíkur fyrir
nærri hundrað árum — Friðfinnur Guðjóns-
son, prentari og leikari — svo ég á mér ali-
langa sögu hér í höfuðstaðnum“.
Hernámið og
eignir hersins
varst að alast hér upp?
„Ja, það sem ég man hvað best úr minni
barnæsku er hernámið 10. maí 1940, en þá var
ég fimm ára. Ég man afar vel eftir þeim degi,
enda hafði það að sjálfsögðu aldrei gerst áður
að hermenn með alvæpni þrömmuðu um
hverfið heima, en ég bjó þá á Stýrimannastíg.
Ég minnist þess að ég stóð á horninu á Ránar-
götu og Ægisgötu og fylgdist með hermönn-
unum marséra í átt að þýska sendiráðinu".
— Varstu hræddur?
„Hræddur? Nei, það held ég ekki. Mér
þótti þetta allt saman bara mjög spennandi og
merkilegt. Seinna hafði ég auðvitað ýmis sam-
skipti við herinn, eins og aðrir strákar í Vest-
urbænum, ekki síst eftir að við fluttum á
Hringbrautina, þar sem voru herskálar í ná-
grenninu. Við strákarnir kynntumst mörgum
hermönnum, vorum að þvælast á bannsvæð-
um og þar fram eftir götunum. Við bárum
satt að segja fremur takmarkaða virðingu fyr-
ir eignum hersins; það var eins og þær nytu lít-
illar lagaverndar. Sjálfsagt þótti að taka til
handargagns hvaðeina sem herinn átti, og ég
byggði mér til dæmis mikinn kofa úr timbri
frá hernámsliðinu. Hermennirnir komu svo
og rifu hann undir eins og þeir uppgötvuðu
hvers kyns var“.
— Þú hefur sem sé ekki verið mjög lagalega
sinnaður á þessum árum?
„Nei“, og brosir. „Áhuginn á lögfræðinni
vaknaði mjög seint, og ef ég hefði fengið sirkil
á réttum tíma er alveg eins líklegt að ég væri
nú verkfræðingur eða eitthvað í þá áttina. Að
minnsta kosti hætti ég við að fara í stærð-
fræðideild í Menntaskólanum, eins og ég
hafði ætlað en tók máladeildina í staðinn".
— Á hverju hafðirðu þá fengið áhuga?
„Það var nú sitt af hverju; má líklega flokka
það flest allt undir húmanísk fræði. Ég lít svo
á að ár mín í Menntaskólanum í Reykjavík
hafi verið ákaflega góðúr tími. Þetta eru þau
ár þegar venjulegur ungur maður nýtur sín
hvað best, og ég var svo heppinn að hafa góða
sumarvinnu svo ég gat sinnt áhugamálum
mínum af talsverðum krafti á veturna. Það
var nefnilega ekki aðeins skólanámið sem ég
hafði gagn af, heldur viðaði maður að sér alls
konar fróðleik, velti fyrir sér tilverunni og í-
hugaði stórar spurningar um tilgang og mark-
mið lífsins. Svo var mikið lesið; ég var á kafi
í bókmenntum".
— Hverjum helst?
„Ja, ætli Steinn Steinarr hafi ekki verið sá
sem unga fólkið leit mest til á þessum árum;
hann var afar dularfullt og heillandi skáld í
augum unglinganna“.
Ætlaði að ganga
í Heimdall
— Hvað tókstu þér svo fyrir hendur eftir
stúdentspróf? Var það lögfræðin?
„Nei, ekki strax. Ég vissi eiginlega ekki
hvað ég vildi fara út í að læra; hafði helst hug
á mannfræði eða sögu eða félagsfræði, en þar
sem mér tókst ekki að komast að niðurstöðu
ákvað ég að fara til Spánar. Ég sótti um hríð
tíma í háskólanum í Madrid, en flæktist ann-
ars víða um landið og til Norður-Afríku;
lengst af bjó ég í litlu fiskiþorpi á suðurströnd
Spánar“.
— Þetta hefur verið á tíma Francos.
„Já. Franco hafði reyndar neyðst til að
slaka aðeins á tökum sínum á spönsku þjóð-
lífi um þetta leyti; þennan vetur var til að
mynda hægt að kaupa verk Federico Garcia
Lorca í suður-amerískum útgáfum, og einnig
fleiri bækur sem áður höfðu verið bannaðar.
Tímarit á borð við Time voru yfirleitt fáanleg;
bönnuð þó í þau skipti þegar þau fluttu efni
um Spán. Þetta aukna frelsi var afleiðing þess
að bandaríski herinn hafði fengið aðstöðu á
Spáni, en það opnaði landið töluvert“.
— Var mikið talað um pólitík?
„Nei, alls ekki. Pólitík var bannorð; aftur á
móti var mikið rætt um fótbolta, og mest
selda tímaritið, Markið svokallað, fjallaði
eingöngu um þessa þjóðaríþrótt Spánverja.
Þó voru ýmsar hræringar í landinu, sér í lagi
meðal laganema í Madrid, en þeir voru hand-
teknir í stórum hópum fyrir andstöðu gegn
stjórninni, og sakaðir um að vera kommúnist-
ar og fjarstýrðir frá París og Moskvu. Það var
reyndar fjarri öllum sanni. íslendingur sem
var meðal þeirra handteknu — Guðjón Jó-
hannesson læknir frá Kleifum — hefur sagt
frá því að stúdentarnir hafi allir verið borgara-
legrar ættar og engin tengsl haft við kommún-
ista; þeir voru bara farnir að hugsa upp á nýtt.
Guðjón átti reyndar yfir höfði sér níu ára
fangelsi fyrir að tala illa um Franco á veitinga-
húsi, minnir mig, en hann var sýknaður".
— Varst þú í einhverjum pólitískum kreðs-
um á Spáni?
„Nei. Kom ekki nálægt slíku“.
— Þó ertu talinn maður róttækur í skoðun-
um.
„Jú, jú ég hallaðist að vísu snemma í þá átt.
Ég var mjög ungur þegar ég fékk áhuga á
stjórnmálum og beið í ofvæni eftir að verða
nógu gamall til að geta gengið í Heimdall!
Aldursmarkið var 14 ár. Með aldrinum náði
ég slíkum þroska að þegar þeim aldri var náð
vár ég farinn að líta í aðrar áttir“. Brosir dálít-
ið.
— Og áfram með smjörið. Varstu lengi á
Spáni?
„Ekki nema þennan eina vetur; ég hafði
ekki efni á að vera lengur úti. Ég hafði ákveð-
ið að læra eitthvað sem væri tengt manninum
og samfélagi hans, og næsta haust settist ég í
háskólann hér og fór að lesa lög. Ég hafði
fræðst nokkuð um laganám af Jóni Arnalds,
sem hafði heimsótt mig til Madrid veturinn
áður, og ég vissi því nokkurn veginn að hverju
ég gekk. Það leið heldur ekki á löngu þar til
ég fékk mikinn áhuga á námsefninu; strax
fyrsta árið var mér farið að þykja mjög gam-
an. Ég gat að vísu ekki sótt tíma nema óreglu-
lega, því ég þurfti að vinna fyrir mér, en ég
pældi mikið í lögfræðibókum og notaði tím-
ann býsna vel. Þá var enn við lýði í háskólan-
um svonefnt akademískt frelsi.."
„Ver aldrei glœpinn
heldur manninncc
nám heldur þurrlegt stagl?
„Þvert á móti. Það sem mér fannst forvitni-
legast, og finnst raunar enn, var gagnverkunin
milli þjóðfélagsins annars vegar og réttar-
reglnanna hins vegar. Sem sé, hvernig þjóð-
félagið hefur áhrif á lögin, og ekki síður
hvernig hafa má áhrif á hegðun manna með
löggjöf. Það er hægt — það fer ekki milli
mála. Ég get nefnt dæmi að löggjöf um skóla-
mál og um atvinnumál hlýtur að hafa áhrif á
hegðun manna, en aftur á móti er óljóst
hvernig refsilöggjöfin verkar. Ef hún gengur í
bága við það sem almenningi finnst vera rétt
er að minnsta kosti hætt við að það taki lang-
an tíma að sveigja hann undir lögin, og það
tekst ekki alltaf".
— En er ástæða til þess?
„Já, það er augljóst að stundum verður að
hafa áhrif á breytni manna með löggjöf. Ég
nefni bara lög sem hamla gegn notkun eitur-
lyfja“.
— Átt þú þér eitthvert sérsvið í lögfræð-
inni?
„Ja, sem starfandi lögmaður í litlu þjóð-
félagi eins og þessu á ég þess ekki kost að sér-
hæfa mig verulega; eins og aðrir þarf ég að
vera tilbúinn til að taka að mér hin ólíklegustu
mál. Hins vegar kann ég auðvitað meira á
sumum sviðum en öðrum; höfundarréttur,
vátryggingaréttur og sjóréttur eru meðal á-
hugasviða minna“.
— Er það kostur eða ókostur hversu sér-
hæfing lögmanna er lítil hér á landi?
„Bæði og, held ég. Það liggur í augum uppi
að það er slæmt að hafa ekki aðstöðu til að
kynna sér tiltekið svið löggjafarinnar ofan í
kjölinn. Á hinn bóginn hef ég orðið var við að
íslenskir lögmenn eiga betra með að tengja
ráðgjöf sína um allt umhverfið heldur en
starfsbræður okkar í öðrum löndum, Ef ég
tek til dæmis að mér að semja um útflutning
einhverrar vöru, þá er ekkert mál fyrir mig að
annast allt í senn; samninga um sölu, flutn-
inga, vátryggingar og fleira, en lögmaður
kaupenda er kannski sérfræðingur í verslun-
arrétti og verður að leita til annarra lögmanna
um öll önnur svið málsins".
— Eitt er það sem ég hef stundum velt fyrir
mér. Þegar þú ert verjandi í opinberu máli,
verðurðu þá að trúa statt og stöðugt á málstað
skjólstæðingsins, á sakleysi hans? Eða nægir
þér að finna lagakróka honum til stuðnings?
„Ég hef engan áhuga á sekt eða sakleysi. Ég
ver aldrei glæpinn; ég ver manninn. Hlutverk
verjanda er að sjá um að skjólstæðingurinn
njóti allra þeirra réttinda sem lög gera ráð
fyrir, og hann hefur í raun enga skoðun á mál-
inu sjálfu. Verjandinn á í höggi við ofurvald
ákæruvaldsins, hann vinnur út frá skýrslum
lögreglunnar, og númer eitt hjá honum er að
passa upp á að enginn verði dæmdur nema
sekt hans sé sönnuð. Sé viðkomandi sekur, þá
að refsing hans verði hæfileg. í augum verj-
anda merkir það auðvitað að hún verði sem
lægst, og því er allt það dregið fram sem verða
má hinum ákærða til refsilækkunar. Appa-
ratið, það er að segja ákæruvaldið, sér nokk
um sína hlið málsins“.
Gervasoni-málið
— Hvernig er ástandið í þessum málum hér?
Búa íslendingar við réttaröryggi?
„Ég vil nú fyrst taka það fram að ég er
enginn sérfræðingur í opinberum málum; tek
einungis að mér eitt og eitt sakamál. Hins veg-
ar held ég að ástandið hafi batnað töluvert,
síðan til dæmis ég var að byrja, og það sé nú
í allgóðu horfi“.
— Þú hefur haft allmikil afskipti af málum
flóttamanna sem til íslands hafa komið, er
það ekki rétt?
„Jú, það má líklega segja það. Þar eru
nokkur mál varðandi svokallaða pólitíska
tlóttamenn, einkum frá Austur-Evrópu og
Asíu, en þar eð þau hafa fæst orðið opinber
tel ég ekki rétt að fjölyrða um þau hér“.
— Gervason-málið varð þó rækilega opin-
bert. Hvað gerðist þar, að þínu mati?
„Það sem gerðist var að embættismenn
mátu mikilvægi þessa máls ekki rétt, að mín-
um dómi. Þeir gerðu ráðherra því ekki
nægjanlega skýra grein fyrir þýðingu þess, og
þess vegna fór sem fór“.
— En hver var þýðing þess?
„Engin önnur en sú að íslenska ríkið er aðili
að ýmsum mannréttindasáttmálum, þar sem
meðal annars er kveðið á um réttindi flótta-
manna. Við eigum ekki að koma nálægt þess-
um sáttmálum ef við getum ekki sýnt í verki
að við viljum leggja eitthvað á okkur, og jafn-
vel fórna einhverju, til að standa við grund-
vallarreglur þeirra“.
— Kom niðurstaða málsins þér á óvart; að
Patrick Gervasoni skyldi á endanum rekinn úr
landi?
„Nei. Upphaflegt mat var rangt, þetta var
talið rútínumál sem enga verulega þýðingu
hefði, og stjórnvöld áttu erfitt með að snúa
við blaðinu. Kerfið hefur alltaf tilhneigingu til
að verja gerðir sínar fram í rauðan dauðann.
Það sem aftur á móti kom mér dálítið á óvart
var að ákvörðun stjórnvalda reyndist hafa
hljómgrunn meðal almennings í landinu, sem
aftur auðveldaði kerfinu að standa fast á sínu.
Þarna kom enn í Ijós að íslendingar eru
hræddir við allt það sem getur kallast óvenju-
legt eða óvænt. Til mótvægis get ég nefnt mál
Asíubúa sem lögregluyfirvöld ákváðu að vísa
úr landi með sólarhrings fyrirvara. Ég hafði
afskipti af þessu máli en gat engu breytt. Þá
kom Ólafur Jóhannesson, þáverandi dóms-
málaráðherra, til skjalanna og með djarf-
mannlegri ákvörðun hnekkti hann úrskurði
embættismannakerfisins. Maðurinn er hér
enn og honum vegnar ágætlega“.
— Þegar þú stússar í svona málum, er lög-
mennskan þá orðin eins konar hugsjónastarf?
Ég þykist hafa sannfrétt að þú takir ekki
greiðslur fyrir.
„Hugsjónastarf er ekki rétt orð. Við lög-
menn höfum réttindi, en við höfum lika
skyldur; bæði að lögum og siðferðislegar
skyldur. Okkar „fullkomna“ félagskerfi býð-
ur ekki upp á að menn fái lagalega ráðgjöf
nema þeir geti borgað fyrir hana fullu verði,
og geti menn það alls ekki teljum við lögmenn
okkur skylt að aðstoða þá án verulegs endur-
gjalds. Hins vegar eru það ótrúlega margir
sem vel geta borgað fyrir sérfræðiþjónustu
okkar, sem finnst næstum sjálfsagt að fá ó-
keypis ráðgjöf. Engum dettur í hug að leita til
tannlæknis eða arkitekts og vilja síðan ekki
borga þeim, en með okkur gegnir öðru máli.
Þetta á sér að vísu sögulegar skýringar".
Auðugt
ímyndunarafl
— Má ég spyrja hvar er á vegi statt annað mál
sem vakti mikla athygli á sínum tíma og þú ert
viðriðinn; nefnilega ákærur á hendur með-
limum hljómsveitarinnar Bruna BB fyrir
hænsnadráp?
„Já, ég var skipaður verjandi þeirra og hafði
ekkert á móti því; ég ver mennina, eins og ég
sagði áðan, ekki það sem þeir gera. Málið er
enn í rannsókn, en ég lít svo á það snúist um
spurninguna um tjáningarfrelsi, um rétt
manna til að koma hugsunum sínum og til-
finningum á framfæri“.
— Þú sem lögmaður hlýtur að hafa séð betur
en margir aðrir ýmsar skuggahliðar á okkar
þjóðfélagi. Er mikið að?
„Jú, vissulega er mikið að og skuggahlið-
arnar eru of margar, en þó held ég að björtu
hliðarnar séu sem betur fer langtum fleiri“.
— Þér hefur aldrei dottið í hug að fara út í
pólitík til að breyta því sem þér finnst að
mætti breyta?
„Nei, mig hefur aldrei langað til að fara þá
leiðina og ég yrði sennilega ekki góður flokks-
maður. Það má ekki gleyma þvi að það hafa
margir fleiri en stjórnmálamenn áhrif á þjóð-
félagið; til dæmis sú stétt sem þú tilheyrir.
Lögmenn geta haft margvísleg áhrif; til að
mynda með því að koma auga á mál sem rétt