Helgarpósturinn - 10.11.1983, Blaðsíða 14

eftir Ingólf Margeirsson
— Hvað viltu með svona sögu, Þórarinn?
„Þetta er voðalega stór spurning... og auðvitað svara ég henni ekki. “
Meira fœst ekki upp úr Þórarni Eldjárn um hina nýju skáldsögu
hans KYRR KJÖR. Að sinni. Hann hugsar sig þó um meðan undir-
ritaður bíður nánari svara, segir loks: „Eg er fyrst og fremst að skrifa
sögu. Ég er höfundur. Höfundur skrifar, stundum svona sögu, stund-
um aðra.“
Síðan teygir hann sig í kaffibollann.
í KYRRUM KJÖRUM segir frá Guðmundi
skáidi Bergþórssyni sem aðeins er frjáls
maður í draumum sínum og skáldskap. í
veruleikanum liggur hann máttvana og
bjargariaus í flatsæng sinni innan um bækur
og skriffæri; með einan styrkinn í vinstri
handlegg, frá olnboga og fram í fingurgóma.
Guðmundur ákvæðaskáld eignast brenni-
merktan þjóf sem vin og líkamlega hjálpar-
hellu. Báðir þrá þeir frelsið og eygja það í
Sjálfum Pálma Purkólín, dvergi sem býr í
steini og geymir gull og smyrsli er geta gert
skáldið alheilt. I sögu sinni fléttar Þórarinn
saman þjóðsögum, sögulegum heimildum
og skáldskap i margræðan vef. Líkt og
kvæði Þórarins, erindi og rímur er saga hans
margbytna, grafin kjöllurum og ranghölum
þótt yfirborðið virðist oft slétt og látlaust.
Þessi lýsing gæti reyndar átt við um Þórarin
sjálfan. Hann er ekki maður mikill að líkam-
Iegum burðum, hógvær og fámáll, einkum
um eigin persónu, en býr yfir andlegu gulli
og smyrslum líkt og dvergurinn Purkólín. En
heitt skal kveða svo dvergurinn komi út úr
steininum.
Þórarinn virðist ráða í þessar hugsanir, því
hann segir um leið og hann leggur frá sér
bollann: ,,Ég hef ekki áhuga á að skrifa
skáldsögu sem er öll á yfirborðinu. Vörðuð
leið til lífshamingju. Ég kýs að textinn liggi á
sem allra flestum plönum. Ég stefni að þessu
meðvitað, ýja auk þess að enn öðrum plön-
um sem lesandinn fær að spúla. Auðvitað er
svo líka á bak við allt jafnheiðarleg og heil-
brigð nautn og sú gamla góða „Lust zu fabu-
lieren' .sem Goethe talaði um.
Skáld og aumingjar
—KYRR KJÖR tekur mid af þjósögum og
sögulegum heimildum, lítur þú á hana sem
sögulega skáldsögu?
„Ekki geri ég það nú. Hún er miklu frekar
ósöguleg. Ahistórískur róman. Eða science-
fiction sem snýr öfugt. Ég lít svo á að öll
tímabil; nútíð, fortíð og hugsanleg framtíð
séu jafneðlilegur vettvangur fyrir sögu, og
það var nánast tilviljun að 18. öldin framan-
verð varð fyrir valinu. Kveikjan að bókinni
var kannski fyrst og fremst maðurinn Guð-
mundur Bergþórsson, og hann var uppi þá“.
Og nú þagnar Þórarinn á nýjan leik.
— Af hverju fékkstu áhuga á Gudmundi
Bergþórssyni?
„Mér fannst hann svo merkilegur. Fatlaður
og óskólagenginn alþýðumaður sem náði
svona langt þrátt fyrir kröm. Eða kannski
vegna hennar. Og eitt er athyglisvert: hann
var atvinnurithöfundur alla sína tíð, sá eini í
landinu".
— Atvinnurithöfundur, þad ert þú líka.
Sérðu kannski sjálfan þig í Guðmundi?
„Areiðanlega að einhverju leyti. Við erum
kollegar".
Þögn.
— Styrkur ykkar liggur í krafti orðsins?
„Æ, ég er hræddur um að Guðmundi hefði
þótt heldur Iítill kraftur í mínum yrkingum.
Enda er ég fæddur eftir að rafíýsing var
komin á víðast hvar í sveitum. En eitt má
hugleiða: Það hefur verið mikið um það í ís-
lenskum bókmenntum að sýna skáldið sem
aumingja. Menn sem eru skáld eiga að vera
fyrirlitnir fyrir það. Menn sem eru fullfrískir
líkamlega og leggjast í skáldskap og annan
ræfildóm áð mati almennings. í veruleikan-
um er þessu alveg þveröfugt farið með Guð-
mund Bergþórsson. Hann er líkamlegur
aumingi, en rís af því hann er skáld og hlýtur
virðingu fyrir".
Hyldýpin tvö
— Hvernig fannst þér að eiga við skáld-
söguformið?
„Það er viðurhlutameira en ljóð og smá-
sögur; gleypir mann meira og krefst meira
úthalds. Það er erfiðara að halda öllum þráð-
um saman".
Við sötrum kaffið áfram um hríð. Svo leið-
ist umræðan inn á höfunda og bókmennta-
fræðinga. Þorarinn grettir sig.
„Ég er höfundur og lætur það best að
skrifa. Svo eru náttúrlega til bókmennta-
fræðingar og gagnrýnendur og þeirra hlut-
verk er að flokka hlutina og fiffa þeim til
þannig að hægt sé að tala um stöðu bók-
menntanna og þróun“.
— Því hefur verið fleygt að skáldsagan sé
dauð?
„Það getur verið að Skáldsagan sé dauð —
hafðu það með stóri essi — en margar skáld-
sögur eru lifandi. Það er illa komið ef bók-
menntafræðingar tala eins og tískuhönnuðir
um það hvort verk séu realismi eða fantasía.
Það minnir mig alltaf á yfirlýsingar eins og
„I ár eru buxurnar þröngar og pilsin síð". Ég
er svo frumstæður að það eina sem skiptir
mig máli er hvort bækur eru vel eða illa
skrifaðar. Það er algjör misskilningur ef
menn halda að það sé hægt að krækja sig aft-
an í línu eða stefnu og vera þar með stikkfrí.
Vissulega má þannig fá hljómgrunn í nokkur
ár, en svo er það iíka búið. Höfundar eiga
aldrei að láta gagnrýnendur ráðskast með
sig. Bókmenntafræðingar eru mjög þarfir,
en Brandesarkomplexinn getur verið stór-
hættulegur".
Nú er Þórarinn farinn að ná sér á strik.
„Höfundar verða að finna í sjálfum sér, eða
hjá nánum vinum og vandamönnum, ein-
hvern þann mælikvarða sem segir þeim
hvenær þeir eru á réttri leið. Aðeins þannig
geta þeir varast hyldýpin tvö, hrokann og
beiskjuna, sem eiga það til að fylgja sigrum
og ósigrum á rithöfundarbrautinni".
Og hann heldur áfram eftir stutt hik:
„Ánnað atriði sem snertir bókmenntafræð-
inga. Þeir eru svo gjarnir á að reyna að búa
til kynslóðaskipti. En slík skipti gerast bara
ekki þannig að klippt sé á eina kynslóð og
önnur taki við um leið. Þær skarast. Hlálegt
dæmi er til frá Sviþjóð þar sem það komst
upp í vana að flokka skáld eftir áratugum.
Skáld 3., 4., 5., 6. og 7. áratugarins. Um ára-
mótin 69—70 biðu svo allir spenntir, en þá
klikkaði eitthvað og skáld áttunda áratugar-
ins birtust aldrei. Samt var nóg um yrkingar.
Sennilega hefur flokkunarkerfið verið orðið
úrelt. Á Islandi var meinið hins vegar lengi
það að skáldin eltust ekki. Atómskáldin voru
alltaf talin ung og menn rönkuðu ekki við sér
fyrr en flest þeirra voru komin á sextugsald-
ur. Nú er greinilegt að fræðimenn ætla ekki
að láta sömu gleymsku endurtaka sig. Mig
minnir að ég sæi í blaði um daginn að Pétur
Gunnarsson væri talinn einn af eldri höfund-
unum.
— Þórarinn, þú ert ekki aðeins skáld —
heldur einnig menntaður bókmenntafrœð-
ingur?
Þórarinn vill greinilega sem minnst um
þessa fortíð sína tala.
„Júúú... Nei, ég er nú enginn bókmennta-
fræðingur. Það er svo langt síðan ég lauk því
námi að ég þyrfti að fara í endurhæfingu. Er
orðinn það gloppóttur í fræðunum. Annars
lesa rithöfundar og bókmenntafræðingar
allt öðruvísi en annað fólk; þeir eru búnir að
glata sakleysi venjulegs lesanda. Rithöfund-
urinn fer til dæmis alltaf að hugsa: „Hvernig
hefði ég nú skrifað þetta? Eða hann fyllist
öfund — og hugsar sem svo: „Helvíti, af
hverju datt mér þetta ekki í hug?“.
Þórarinn starir út í loftið.
„Kannski ég sé nú dálítið þessi gamli bóka-
sákleysingi undir niðri, þrátt fyrir allt. AHa
vega þykist ég fá þau skilaboð gegnum
þykkan og Iagskiptan hjúp af spiliingu, að
það séu að gerast skemmtilegir hlutir í ís-
lenskum bókmenntum".
— Eins og ..?
„Einar Már Guðmundsson, Anton Helgi,
Einar Kárason. Svo þessir eldgömlu jaxlar:
Sigurður Pálsson, Pétur Gunnarsson, Stein-
unn Sigurðardóttir, Einar Guðmundsson og
fleiri. Það tekurJdví varla að nefna háaldraða
menn eins og Olaf Jóhann, Hannes Péturs-
son og Þorstein frá Hamri; eins og ég sagði
þá eru árgangar rithöfunda að verða stuttir.
Eins og hjá loðnunni. Hvað lifir hún lengi?“.
Og nú kemur hið gamalkunna glott háð-
fuglsins Þórarins í ljós. Undirritaður gengur
á lagið.
Skrípaþrá
— Svo ertu þjóðfrœgur húmoristi, Þórar-
inn?
„Eitt af því leiðinlegasta sem til er, eru leið-
inlegar bækur. Ég vil mjög ógjarna verða til
að fjölga þeim. Humm. Ég hef haft sérstaka
öryggisventla þar sem þessari skrípaþrá er
gefinn laus taumurinn. Þetta þykir nú mörg-
um frekar ófínt, en það er ekkert við þessu
að gera“. Þögn. „Enda er það mjög ófínt".
— Finnst þér tilveran hlœgileg?
„Nei, alls ekki. En það er hægt að bregðast
við tilverunni á margan hátt. Eg hugsa að sú
afstaða að geta brugðið sér í skrumskælingu
sé nauðsynleg. Hún hefur alltaf fylgt mann-
kyninu.
Höfundur er oft sá maður sem horfir á og
sýður saman það sem hann sér og heyrir. Ég
held það sé hættulegt að taka mannanna
vafstur of alvarlega. Daglegt mannlíf á ég
við. Oft er þetta eins og partur úr leik. Sá sem
flöskustúturinn bendir á. Allt þetta má ekki
taka alvarlega, þá verður maður ruglaður.
En ég er ekki að tala um persónulegar raunir
og harma og hremmingar sem margir fá að
reyna. Að því leytinu er tilveran síður en svo
hlægileg.
— Hvernig er að vera rithöfundur í dag?
„Ekki kvarta ég. Ég ákvað sjálfur að verða
rithöfundur og ekki við neinn annan að sak-
ast. Hvar ætli ég hefði lent ef ég væri ekki rit-
höfundur?"
Þórarinn hugsar sig um.
„Jú, ætli ég væri ekki menntaskólakenn-
ari. Það væri eflaust gott, langt sumarfrí —
rithöfundar eiga aldrei frí — en varla mundi
ég vilja skipta; rithöfundurinn fæst við sköp-
un. En að komast af fjárhagslega er eilíft
vandamál og verður eflaust aldrei leyst. Ég
vil að rithöfundar sameinist um að efla
launasjóð rithöfunda. Þar þiggja þeir enga
ölmusu, heldur fá aftur örlítið brot af sölu-
skatti sem ríkið leggur á bækur. Reyndar má
bæta því við að ríkið fær stærsta bitann af
bóksölu hérlendis, söluskattinn og toll af inn-
fluttum efnum sem fara í bókagerð. En mér
líst ákaflega illa á ríkisstyrkta rithöfunda líkt
og kerfið í Svíþjóð býður upp á.
„Garanterad författarlön", eins og Svíar
kalla þessi tryggðu rithöfundalaun geta orð-
ið rithöfundum fjötur um fót, gert ritverk
þeirra háð ríkinu.
Fyrir mér eru skriftir árátta. Það gilda ná-
kvæmlega sömu reglur um alla sköpun,
hvort sem það er föndur, smíðar, myndlist,
leikur, músík, ritverk; sköpun er ákaflega
ríkur þáttur í okkur öllum. Og — ritmennska
er á endanum vinna með tungumálið. Máiið
hefur alltaf höfðað sterkt til mín og mig hef-
ur ávallt fýst að sýsla með það“.
Form og tilfinning
— Þú ert formfastur höfundur Þórarinn,
allt að því forn í máli. Stundum er líkt ug
formið beri tilfinninguna ofurliði?
„Já, ég er formfastur. En aðeins sá sem hef-
ur tileinkað sér form hefur leyfi til að hafna
því. Ég lít á sjálfan mig sem málverndunar-
mann. Hins vegar á ég enga samleið með
þeim málverndunarmönnum sem eltast við
dönskuslettur og vilja feiga hluti sem taka
myndlíkingagrunninn og sprengikraftinn úr
málinu. Um daginn var t.d. fárast yfir því að
eitt dagblaðanna hafði sagt frá því að hundar
hefðu slegist á Framnesveginum; það væri
ekki á færi neinna að slást nema að hafa eitt-
hvað til að slá með. Þetta er náttúrlega tóm
vitleysa, að amast við þessu, við segjum
t.a.m. að við grýtum bókum og eigum þá alls
ekki við grjót í því sambandi. Ef þú lítur í
slangurorðabókina sem kom út í fyrra, sérðu
strax hve nýskapandi og frjótt það tungumál
er. Þar er unnið mikið málverndunarstarf.
Settu það að vísu í gæsalappir. Ég hef áhuga
á að nota tungumálið og í ljóðum mínum hef
ég sérstaklega lagt mig eftir því“.
Þórarinn pírir augun og krossleggur
armana í víggirðingarstöðu.
„En varðandi þetta með formið og tilfinn-
inguna, þá held ég að allir rithöfundar séu að
reyna að skrifa þannig að form og tilfinning
haldist í hendur. Framar öllu tel ég að stefna
beri að ákveðnum einfaldleika, textinn
verður að vera þannig úr garði gerður að
hann geti ekki verið öðruvísi. Þó án þess að
hann verði banall eða yfirborðskenndur.
Vissulega getur það komið fyrir að rím,
stuðlar og höfuðstafir taki völdin en það dug-
ir ekki til lengdar".
Fjölskyldufaðir úti í
bœ
— Þórarinn, hver ert þú eiginlega?
Skáldið horfir skelfingu lostið á undirritað-
an eitt andartak, tekur síðan gleraugun ofan
og nuddar augun með vísifingri og þumli
hægri handar, setur upp gleraugun á nýjan
leik og hallar sér fram á við, syfjulegt á svip.
„Já, þú segir nokkuð... Hver er ég..? Ég er
nú bara fjölskyldufaðir úti í bæ, ekkert
merkilegra en það. Sem persóna er ég
óskaplega lítið intressant, frekar trist meira
að segja".
— En þú ert landsfrœgur maður. Hvernig
leggst frœgðin í þig?
„Eg hef aldrei litið á sjálfan mig sem neinn
sérstakan frægðarmann. En stundum finnur
maður að fésið er þekkt og getur á manna-
mótum valdið „kveikingu í hugskoti handan
við myrkvaða voga“ þú veist. Þá fer fólk oft
að láta mann vita að það sé fylgst- með
manni. Margir bara glaðir, og nær undan-
tekningarlaust eru það gamlir Möwe—eig-
endur. Flestir eru þó óánægðir og fellur
mjög þungt að maður skuli vera að skipta sér
af því sem þeir sjálfir mundu gera svo miklu
betur, bara ef þeir gerðu það.
— Ef ég þekkti þig ekkert og hefði aðeins
bœkur þínar að styðjast við, vœri ég engu
nœr um persónu þína.
„Hummm. Þegar fólk les bækur, þá getur
textínn verið allsóskyldur persónu höfund-
arins. Sumir skrifa þannig að persóna þeirra
skiptir máli. Ég er ekki sá höfundur. Eg segi
ekkert að það sé betra eða verra. Strindberg
plantaði t.d. graftarkýlum í líf sitt til að geta
skrifað. Ég held að aðferðin skipti ekki máli
heldur það eitt, enn og aftur, hvort menn eru
góðir eða vondir höfundar. Svo rísa líka
skólar, þó kannski einkum hjá þeim sem
skoða bækur en fást lítið eða ekkert við
skriftir. Nú eru dálítið í tísku alls kyns játn-
ingabækur og úthellingalitteratúr. Ég held
nú að ég muni aldrei fást við slíkt. Mér lætur