Helgarpósturinn - 10.11.1983, Blaðsíða 18

BOKMENNTIR
Eru gedlœknar klikkaðir?
Jóhannes Björn:
Skákad í skjóli Hitlers.
— Dauöamarsinn dunar enn
Saga merkisbera dauöans.
126 bls. Útg.: Höfundur.
1983.
Það er svolítið erfitt að átta sig á því hvers
konar verk er hér á ferðinni. Annarsvegar
ber bókin sterkan keim af því að vera ádeilu-
rit þar sem spjótum er beint að nútíma geð-
læknisfræði en hinsvegar virðist höfundur
leitast við að setja sig í spor sagnfræðings og
rekur liðna atburði eins og til viðvörunar í
nútímanum.
Efnislega skiptist bókin í þrjá þætti. í fyrsta
lagi er um að ræða hugmyndalegan aðdrag-
anda mannkynbótafræðinnar og sögu þeirr-
ar hreyfingar sem spratt upp i kringum hana
á þriðja og fjórða áratug þessarar aldar víða
um lönd.
í öðru lagi er fjallað um hvernig mannkyn-
bótafræðin leiddi til fjöldamorða á geðsjúk-
um og andlega og líkamlega fötluðum i
Þýskalandi nasismans. í þriðja lagi er svo
fjallað um afdrif þeirra manna sem stóðu að
þessum fjöldamorðum og hvernig hug-
myndir af svipuðu tagi eru að sækja á í nú-
tímanum.
Annar efnisþátturinn er langviðamestur
og nær yfir bróðurpart bókarinnar.
Á grundvelli þeirra upplýsinga sem
höfundur hefur aflað sér og hann lýsir nokk-
uð kemst hann að þeirri niðurstöðu að geð-
læknar í Þýskalandi hafi í rauninni notfært
sér kyrfilega það pólitíska andrúmsloft sem
Hitlersstjórnin skapaði til þess að hrinda í
framkvæmd víðtækum tilraunum með fólk
og útrýmingu geðsjúkra og bæklaðra meira
og minna á eigin vegum og að nasistarnir
hafi ekki átt þar neitt frumkvæði. Jafnframt
er því haldið fram að geðlæknarnir, sem allir
eru ,,herr professor und doktor," hafi alls
ekki haft heimild stjórnvalda til þessara að-
gerða. Hafi þessar aðgerðir verið undanfari
Gyðingaútrýmingarherferðarinnar og stofn-
anirnar sem stóðu í þessum aðgerðum hafi
verið skóli og æfingabúðir fyrir böðlana í
útrýmingarbúðum fyrir Gyðingana. Þarmeð
er leitt að því líkum að geðlæknarnir, virtir
vísindamenn og heiðvirðir borgarar, hafi
verið frumkvöðlar þeirra athafna eða a.m.k.
búið mjög í haginn fyrir Gyðingadrápin.
Höfundur segir síðan að flestir þessir geð-
læknar hafi sloppið við að gjalda fyrir glæpi
sína og þeir sem komu fyrir rétt hafi skákað
í því skjóli að þeir hefðu verið að fram-
kvæma fyrirskipanir að ofan. Margir þeirra
hafi fljótt eftir stríð orðið virtir geðlæknar og
tekið við stöðum háskólakennara og mótað
nýja kynslóð geðlækna.
Hitler — umgengni höfundar viö heimildir
með eindæmum, segir Gunnlaugur m.a. í
umsögn sinni.
Þannig er þetta baksvið tengt við umfjöll-
un um nútíma geðlæknisfræði sem höfund-
ur telur í meira lagi hæpna, í rauninni húm-
búkk og dellu, og þegar allt kemur til alls
stórhættulega með tiiliti til nýliðinnar fortíð-
ar.
Nú hef ég svo sem engar forsendur til þess
að dæma um nútíma geðlæknisfræði, þó ég
geri ráð fyrir að hún sé eins og önnur vísindi
háð tísku og þar geti eins og annarsstaðar
vaðið uppi margskonar dellur. Samt held ég
að skynsamlegra væri að fjalla um þau fræði
út frá þeirra eigin forsendum í samtímanum
heldur en að nota tengingar af því tagi sem
hér að framan er lýst, ef menn taka geð-
læknisfræðina í gegn og deila á hana. Þetta
er hundaiógik af svipuðu tagi og því þegar
ofstækisfullir ihaldsmenn eru stundum í
Morgunblaðinu að tengja hreinsanir Stalíns
sáluga við stefnu Alþýðubandalagsins í
skattamálum.
Ef maður ætlar að skoða þetta verk sem
sagnfræðiverk má vissulega hafa af því
nokkurn fróðleik um aðdragandann að út-
rýmingarherferðinni á Gyðingum og hvern-
ig eitt leiðir af öðru í þeim efnum og um hlut
menntamanna í Þýskalandi að því máli. Sú
saga er alltaf og ævinlega víti til varnaðar.
En hér verður að gera verulegar athuija-
semdir við vinnubrögð höfundar. Ég ætla
ekki að rengja það að höfundur noti bestu
fáanlegar heimildir um það efni sem hann
fjallar um, en umgengni hans við þessar
heimildir er með eindæmum. Þrátt fyrir að
bókin sé full af beinum og óbeinum tilvísun-
um í hin og þessi verk heyrir það til algerra
undantekninga ef vísað er til þeirra þannig
að sjá megi hvaðan er tekið eða eftir hverju
er farið. Vinnubrögð af þessu tagi rýra veru-
lega trúveðugleika verksins. Lélgur próf-
arkalestur bendir einnig til flausturslegr
vinnubragða.
Hótel Loftleiðir — hið nýja heimili
Alþýðuleikhússins?
Alþýðu-
leikhúsið
aftur á kreik
Alþýðuleikhúsið er ekki dautt úr öllum
æðum, enda þótt lítið hafi borið á því undan-
farið ár. Nú standa ýmis stórvirki fyrir dyr-
um og er fyrst á dagskrá frumsýning á leik-
riti eftir þann þekkta kvikmyndagerðar-
mann Fassbinder sem einnig fékkst við
skriftir. Leikritið verður sýnt fyrst um sinn í
Þýska bókasafninu og hefjast sýningar
væntanlega undir lok mánaðarins. Þá er
hópur undir stjórn Þórunnar Sigurðardóttur
að vinna að verkefni um Skaftáreldana og er
ætlunin að fara á milli skóla og sýna nem-
endum. Alþýðuleikhúsið hyggst leigja sal að
Hótel Loftleiðum, en ekki er endanlega ráð-
ið hvaða sýning fer þar fyrst á fjalirnar.
SJÓNVARP
Hetja í hryllingsmynd
eftir Pál Baldvin Baldvinsson
Nauöug/Viljug
Stjórn: Viöar Víkingsson
Handrit: Ása Sólueig
Taka: Baldur Hrafnkell
Hljóö: Oddur Gústafsson
Klipping: Ragnheiöur Valdimarsd.
Leikmynd: Baldvin Björnsson
Frumsýning 6. nóvember.
Nú á tímum þegar íslensk kvikmynda-
framleiðsla hefur glatað sínu auglýsta nýja-
brumi og hversdagssvipur er kominn á
helstu postula hennar, þá gerist það að sjón-
varpið sýnir nýja kvikmynd og upprifjast
dagar þegar ekkert var að sjá nema frábæra
framleiðslu LSD. Og öll þjóðin gat sameinast
í vandfýsi. Munar okkar núna um einn kepp
í sláturtíð?
Okkar mönnum í sjónvarpinu gengur enn
jafn illa að koma saman skammlausri sögu.
Þarna sitja þessar elskur í fjársvelti ár eftir ár
og fá ekkert nema launin sín. Þessi sárafáu
verk sem þeim er auðið að festa á filmu ár-
lega eru að jafnaði sótt í smiðju rithöfunda-
stapans og hann bregst sinn eftir sinn, svo
áhorfandinn situr eftir með svikna vöru og
vantrú á innlendan myndiðnað, líkt og gerð-
ist á sunnudagskvöld.
Það er óþarfi að vera með einhver stór-
yrði, en má ég spyrja: Hver valdi þetta
stykki Ásu Sólveigar til vinnslu? Var þeim
mæta manni ekki kunnugt að efni þessa
texta er langþvælt, þessi saga hefur margoft
verið sögð á síðustu tveim áratugum og tíðar
með eftirminnilegri máta en hjá Ásu. En í
starfi hennar liggja allir helstu gallar verks-
ins: illa hugsaður og ófrumlegur þráður, ó-
skýrar persónur með illa samin samtöl, lang-
dregin og leiðinleg rás atburða.
Þetta litla drama var um verkfræðing sem
fer í nokkurra daga fýlu: ekki varð maðurinn
ga, ekki lagðist hann í sinnuleysi né depres-
sjón, ekki datt hann í það né kássaðist uppá
konur vina sinna. Hann var bara fúll í langan
tíma, svo fúll að konu hans óaði, enda mætti
maðurinn ekki í vinnu. Hvað olli þessum
ósköpum var alla tíð óljóst. Stjórnandinn tók
það til bragðs að setja smá myndasögu í
gang, tvo drauma, eitt innskot úr gamalli
varúlfamynd og svo magnaða tónlist sem
var svo vendilega valin að oft á tíðum bar
hún allt annað ofurliði. Tónlistarnotkunin í -
Nauðug/Viljug Vctr eina nýmælið í mynd-
inni.
Raunar er fjarska erfitt að setja sig í spor
þess fólks sem vann þetta verk. Stjórnand-
inn fær í hendur flatan texta, lagðan í munn
persónum sem hafa litla möguleika á að
verða meira en týpur, sbr. Lalla í skopger-
vingu Borgars Garðarssonar. Stjórnandinn
situr uppi með sögu sem er í aðalatriðum
óskýr: Við greinum aldrei hvað veldur
sinnaskiptum Ásgeirs. Og svo er Viðari ætl-
að að fá leikara til að koma þessu til skila á
trúverðugan hátt, sem misferst að mestu.
Það er langt síðan ég hef heyrt jafnmargar
holar setningar. Strákarnir litlu (fyrirgefðu
Kormákur) voru skástir, á éinstaka augna-
blikum tóks Guðnýju og Eddu að sindra trú-
verðugleik, en þau voru bara svo fá. Harald
G. Haralds átti bágt í sínu stutta búnings-
atriði, en verst var farið með Erling. Hann er
sviðsleikari framar öðru, þarf stórt rúm fyrir
hljóm raddar sinnar og.líkamsburði — á sjón-
varpsskerminum er eins og hann sé í of
þröngum jakka; eigi Erlingur erindi á tjald
verður það að vera breiðtjald. Svo átti hann
heldur ekkert erindi í þennan verkfræðing,
Ásgeir. Of gamall og víðs fjarri því að miðla
nokkrum persónueinkennum hans. Örlög
Nauðug viljug —
illa hugsaður og
óformlegur þráður,
óskýrar persónur
með illa samin
samtöl, langdregin
og leiöinleg rás at-
burða, segir Páll
Baldvin m.a. ( um-
sögn sinni um
sjónvarpsmynd Ásu
Sólveigar.
Erlings hafa því miður orðið þau að hann er
bundinn í hlutverk fanta og svola. Hann hef-
ur verið illa svikinn um klassísk hlutverk
sem henta hans gáfum.
Klipping var ekki til að auka hraða atburð-
arásarinnar, mátti víða skeyta saman fyrr og
þannig þjappa skeiðum. Sum skotanna voru
óglögg í upplýsingu, miðluðu svo sem engu
nema á stuttum kafla, t.d. dauðasena Lalla á
horni Grettisgötu og Klapparstígs. Hefði
ekki mátt hraða því og gera það afkáralegra,
t.d. með samskeytingu af hjartaslagi Lalla og
alls þess sem í glugga leikfangaverslunar er?
Yfirleitt þóttu mér sjónarhorn Baldurs
kvikmyndara frekar óásjáleg og lítið þjón-
andi einhverri túlkun á efninu. Atriðið í bíl-
skúrnum var samt undanteking þar á. Þar
féllu í einn farveg mynd, tal og leikur, allt til
þess að Hjördís kom inn. I öðrum innisenum
var áberandi jöfn ofaniýsing sem er hvim-
leið og dregur úr öllu drama — einn af hús-
draugunum í íslenska sjónvarpinu.
Mér finnst erfitt að fjalla um Nauðug/
Viljug án hluttekningar — m.a. vegna þess
að ég hef síðustu daga heyrt fjölda fólks fella
yfir henni harða dóma. Yfirstjórn sjónvarps-
ins virðist ekki átta sig á hversu fáir for-
mælendur hennar eru í dag. Lokaniðurstaða
Ásgeirs var að stofna smáfyrirtæki, verða
eigin herra. Það hefur orðið niðurstaða
margra fyrrverandi sjónvarpsmanna; þeir
eru í dag bakfiskurinn í sjálfstæðri innlendri
kvikmyndagerð. Væri ekki ráð fyrir forráða-
menn sjónvarpsins að leita í ríkari mæli til
þessara gömlu starfsbræðra sinna, eins og
Félag íslenskra kvikmyndagerðarmanna
hefur lagt til? Eða á að bíða þar til stöðin
verður svo óvinsæl að enginn vandi verði
fyrir „frjálsa útvarpsmenn" að koma henni
fyrir kattarnefn?
18 HELGARPÓSTURINN