Helgarpósturinn - 05.01.1984, Blaðsíða 7

Um hver áramót koma leiðtogar landsins fram
I útvarpi og sjónvarpi og flytja þjóðinni áramóta-
ávörp. Forseti, forsætisráðherra, biskup og út-
varpsstjóri brugðu ekki út af hefðinni um þessi
áramót, en hefðu þau gert það, hefðu þessi ára-
mót ekki orðið svipur hjá sjón, svo tryggilega er
hefðin tengd þessum tímamótum i lifi okkar allra.
En hvað sögðu þau í ávörpum sínum? Man það
nokkur lengur, nú þegar vart er liðin vika af nýja ár-
inu, 1984?
Jú, liklega muna margir eftir einhverju, sem
þeirtöldu bitastaett í þessum ræðum og tóku e.t.v.
til sin. Forseti íslands Vigdís Finnbogadóttir
beindi ávarpi sínu til unga fólksins og minnti það
á að það mætti ekki gleyma fortíð sinni, menn-
ingu og sögu.
Steingrímur Hermannsson forsætisráðherra
vék spölkorn frá hefðbundnum verðbólgu- og
sultarólaboðskap og benti á nauðsyn þess, að við
næðum „traustum tökum á grundvallarforsend-
um heilbrigðs þjóðlífs." Hann sagði að við stæð-
um ekki áneinum venjulegum áramótum heldurá
óvenju alvarlegum tlmamótum. Með þessu skír-
skotaði hann til árangurs ríkisstjórnarinnar í efna-
hagsmálum hingað til og grettistakanna sem
framundan eru í þeim efnum, og eins til hins ör-
lagaþrungnaandrúmslofts sem nú ríkiráalþjóða-
vettvangi.
Og hr. Pétur Sigurgeirsson biskup flutti ávarp
þar sem vonin var leiðarljósið; vonin um að menn
bæru gæfu til að bregðast rétt við erfiðleikum líð-
andi stundar, ekki sfst ófriðarblikunni. Hann
sagði: „aðalvandinn eru ekki erfiðleikarnir, heldur
hvernig þeim er tekið, hvernig við þeim er brugð-
ist...“
Margir hafa sjálfsagt gefið inntaki árvarpanna
gaum og hugleitt það. En þeir eru eflaust einnig
Aramótaávörp
leiðtoganna í
Ijósi klisjunnar
eftir Hallgrlm Thorsteinsson og Sigmund Erni Rúnarsson
margirsem létu sérfátt um finnast og fannst leiö-
togarnir ekki segja sér neitt nýtt. Fannst eins og
þetta hefði verið sagt allt áður. Fyrir þennan hóp
Islendinga voru ávörpin kannski eins og flugeldar
áramótanna: glæringarsem ristu aðeins eitt and-
artak í sálarlífið, og það sem eftir sat aðeins eins
og rakettuprik sem þeir rákust á ( húsagörðum
næstu daga á effir, sömu daga og þeir rákust á á-
vörpin á siðum dagblaðanna.
Helgarpósturinn ákvað að kanna orðfærið í
þessum ávörpum í Ijósi þess sem í daglegu tali er
nefnt klisja. A máli prentaraer klisja prentmót, t.d.
af mynd eða bjaðhaus, sem geymt er til að nota
aftur og aftur. í daglegu tali eru viss orð, orðfæri
eða hugmyndir nefnd klisjur, þegar þau eru notuð
of oft eða hafa úrelst í málinu.
Við fórum yf ir ávörp leiðtoganna þriggja og tók-
um upp þær málsgreinar og setningar sem okkur
fannst að hljómað hefðu oft áður [ áramótaávörp-
um til þjóðarinnar. í þessum dæmum er lögð á-
hersla á það sama og oftast áður: þjóðernis-
kenndina, menningararfinn, íslenska tungu,
nauösynina á samstilltu átaki í efnahagsmálum
o.s.frv. Við gáfum þessum dæmum klisjunafnbót-
ina.
Við viðurkennum að það er frekar andstyggi-
legt af okkur að gera þetta, ekki síst þegar þess er
gætt, að þessarsetningarúrávörpunum eru flest-
ar gjörsamlega slitnar út úr samhengi. Það var
hins vegar nauðsynlegt til þess að varpa Ijósi á
þetta fyrirbrigöi í áramótaávörpunum sem senni-
lega veldur hvað mestu um það að margir skella
við þeim skollaeyrum.
Vigdís Finnbogadóttir forseti kom e.t.v að
kjarna málsins I ávarpi sínu þegar hún sagði: „svo
má lengl hrópa eitt orð að menn hætti að heyra,
nema þeim sé því Ijósara inntak þess...“ Forsetinn
átti þarna við orðið menningu, islenska menn-
ingu. Hún var að brýna fyrir unga fólkinu að
gleyma ekki menningunni sem hún hefur svo oft
fjallað um í ræðum sínum. En hvert er inntak is-
lenskrar menningar í dag? í augum margra eru
vissir þættir hennar að verða að klisjum. Ýmis
gömul gildi haldaséren önnurhverfaóhjákvæmi-
lega. Eða hvað segja leiðtogarnir, sem sömdu
þessar ræður?
Við ákváðum að merkja þeim ekki setningarnar
á þessum síðum, lesendur geta spreytt sig á þvi
verkefni.
Umræðaum íslenskatungu siðustu árhefurað
mestu snúist um hvernig eigi að kenna hana í
skóla og hvernig eigi að bera hana fram. Mun
minnahefurfariðfyrirumfjöllun um almennamál-
notkun, um það hvernig íslenska er notuð: hver
segir hvað og hvernig. Klisjunotkun stjórnmála-
manna og annarra snertir einmitt þetta vanrækta
svið íslenskra málvísinda.
„Áramótin vekja okkur
til umhugsunar. Nú er
réttur tími til aö endur-
nýja forsjón Guös og misk-
unn í hugskoti okkar...“
„Flest undanfarin ár höf-
um við íslendingar eytt
umfram efni...“
„Ótalinn er sá auöur,
sem líklega er mestur,
auðurinn í okkur sjálfum.
ísienska þjóðin er vel
menntuð og býr yfir mik-
illi þekkingu..."
„Mikilvægast er, að
efnahagslegum byrðum
veröi dreift þannig, að
þeir beri, sem borið geta.
Mér er ljóst, að þetta er
ekki í fyrsta sinn sem
rainnst er á breiðu bökin.
Efiaust er þaö einnig rétt,
að oft hefur mistekist að
dreifa byrðunum réttiát-
lega. Engu að síöur er
krafan réttmæt og að því
verður að stefna...“
„Við búum við þau gæði
umfram flestar þjóðir, að
samstaða okkar er slík aó
á íslandi fær helst enginn
að deyja einn, né heidur
að fæðast til þjóðfélagsins
aleinn og umkomulaus..."
„Við eigum nóg iand-
rými og landið er gott og
mengun lítii. Gróðureyö-
ing hefur að vísu orðið of
mikil, en því má auðveld-
lega snúa við...“
HELGARPÓSTURINN 7