Helgarpósturinn - 19.07.1984, Blaðsíða 2

Dr. Jóhann Helgason jarðfræðingur:
ELSTU JARÐLÖG AUSTURLANDS
ERU 13.000.000 ÁRAGÖMUL
Fjcillgarðar Austf jarða sem ná frá
Vopnafirði í norðri til Homafjarðar
í suðri eiga það sameiginlegt frá
jarðfræðilegu sjónarmiði að teljast
til elstu jarðmyndana íslands og
eru hliðstæða mikils hluta Vest-
f jarða. Langalgengasta berg hraun-
laganna á þessum slóðum er blá-
grýti (basalt) sem við síendurtekin
eldgos hefur hlaðist upp og í tím-
anna rás myndað þykkan jarðlaga-
stafla. Engin eldvirkni á sér nú stað
á Austfjörðum en samkvæmt land-
rekskenningunni hefur þetta
svæði rekið til austurs frá hinu
virka gosbelti. Á hinn bóginn eiga
Kröflueldar eða Mývatnseldar síð-
ari, sem hófust 1975, upptök sín í
gosbeltinu. Ofan sjávarmáls
mynda jarðlög á Austfjörðum víða
800 - 1200 metra há fjöll, sem að-
skilin eru af djúpum dölum og
fjörðum en jöklar siðustu ísaldar
skópu þetta landslag með graftól-
um sínum. Mestur þessara fjarða
er Reyðarfjörður en inní hann að
norðanverðu gengur Eskif jörður.
Elstu jarðlög á Austurlandi em
við Gerpi, skammt fyrir norðan
mynni Reyðarfjarðar, og er aldur
þeirra talinn um 13 milljónir ára.
Jarðlögum í Reyðarfirði hallar til
vesturs og á það reyndar við um
alla Austfirði. Vanalega er halli
jarðlaga um 8° við sjávarmál en 2°
efst í fjöllum. Jarðíagahallinn er
vestlægur þar eð Austfirði ,/ak“ frá
gosbeltinu til austurs og um leið
lögðust sífellt ný hraunlög ofaná
þau yngstu, sem næst gosbeltínu
voru. Við farg jarðlaga sem þannig
hlóðust upp, tóku Austfirðir að
síga inn til gosbeltisins og er það
skýringin á hinum vestlæga halla.
Mjög víða á Austf jörðum finnast
svonefndir geislasteinar í blágrýt-
inu, þótt Teigarhom við Bemfjörð
sé þekktasti fundarstaður slíkra
kristalla hér á landi. Sem fyrr segir
er blágrýti lcingalgengasta berg-
gerðin á Austfjörðum en aðrar teg-
undir finnast einnig, svo sem
líparít. Sú berggerð er bundin við
fornar útkulnaðar eldstöðvar, sem
virkar vom í um eina milljón ára,
og nefnasí þær megineldstöðvar
til aðgreiningar frá eldvörpum,
sem aðeins gjósa einu sinni. Upp-
hleðsla jarðlagastaflans í Reyðar-
firði stóð yfir í um 6 milljónir ára
(fyrir 13 til 16 milljón árum)
og er talið að þrjár slíkar eldstöðv-
ar séu á svæðinu þótt leifar þeirra
séu nú mismunandi miklar. Sú ysta
og elsta (um 13 m.á.) á aðalupptök
sín við Barðsnes í Norðfirði en er
talin teygja sig til suðurs og koma
fram í klettinum Skrúð fyrir mynni
fjarðarins. Að öðm leyti er þessi
eldstöð að öllu leyti rofin niður
fyrir sjávarmál. Þá er önnur megin-
eldstöð (11 m.á.) fyrir miðjum
Reyðarfirði og oftast kennd við
htmn. Ömefni innan þessarar eld-
stöðvar bera stundum vitni um lit-
skrúðugar berggerðir, t.d. Rauða-
fell sunnan megin í firðinum, sem
er myndað úr líparíti.
Nesið á milli Eskifjarðar og innri
Reyðarfjarðar nefnist Hólmanes.
Þama standa uppi áberandi og fal-
leg innskot úr blágrýti, sem troðist
hafa inní linar bergmyndanir á
meðan Reyðarfjarðareldstöðin var
enn virk. Ysta innskotið á nesinu
nefnist Borgir og er það réttnefni,
en aðeins vestar standa nokkur
innskot í þyrpingu uppúr sjó. Lög-
un þeirra minnir á hvalbök og má
vera að samkvæmt náttúmnafna-
kenningunni svonefndu sé hér að
finna skýringu á nafngift f jarðarins.
Þá er einnig líparít austan við
Borgir í Hólmanesi. Nokkm utan
við Eskifjörð hjá Helgustöðum er
fræg silfúrbergsnáma, sem nu er
friðlýst. Áður fyrr var náman nýtt
þar eð silfurberg getur skautað ljós
og var frá náttúmnnar hendi um
hreint efni að ræða úr þessari
námu.
Þriðja og yngsta eldstöðin í
Reyðarfirði kemur fram hátt í fjöll-
um innst í firðinum, t.d. í Áreyjardal,
en kjami þessarar eldstöðvar mun
vera í fjöllunum Skúmhetti, Kistu-
fjalli og Sandfelli. Eldstöð þessi er
um 7-8 milljón ára gömul og er
kennd við Þingmúla á Skriðdal.
Víða í Reyðarfirði em áberandi
lóðréttar bergmyndanir en þetta
em svonefndir berggangar sem
skotist hafa inní jarðlagastaflann.
Þeireru oftast 2-3 m þykkiren geta
þó verið mun þykkciri. Talað er um
gangasveimi þar sem óvenjumarg-
ir gangar koma fyrir. Telja menn nú
að berggangar myndist við kviku-
hlaup líkt því sem gerst hefur við
Kröflueldstöðina. Tveir slíkir
gangasveimar koma fyrir í Reyðar-
firði og hafa báðir norðlæga
stefnu. Eystri gangasveimurinn
iiggur frá Hafranesi áleiðis að Vatt-
amesi og gengur yfir fjörðinn. í
flæðarmálinu standa berggangar
stundum uppi þar eð þeir em
harðari en hraunlögin umhverfis,
sem brimið hefur rofið niður. Hinn
gangasveimurinn er inncirlega í
Reyðarfirði og kemur vel fram í
Grænafelli en þjóðvegurinn ofan af
Fagradal til Reyðarfjarðar liggur
þama um. Sunnan megin við
Grænafell hjá bænum Áreyjum
stóð yfir djúpbomn sumarið 1978.
Dýpi hoiunnar er 1920 m en bomn-
in var nýjung að því leyti að tekinn
var kjami úr holunni. Að þessari
djúpbomn stóðu sex lönd: ísland,
Bretland, Bandaríkin, Þýskaland,
Kanada og Danmörk. Tilgangur
bomnarinnar af hálfu íslands var
að kanna möguleika á nýtingu
jarðhita á Austfjörðum. Úr þessari
borholu streyma nú um 15 sek-
úndulítrar af 42° C heitu vatni.
Árangur bomnarinnar með tilliti til
jarðhitanýtingar er lakari en vonir
stóðu til. Miklar rannsóknir standa
yfir á kjama borholunnar auk þess
sem yfirborðsrannsóknum er ekki
lokið. Ljóst er þó að niðurstöður
bomnarinnar varpa veigamiklu
ljósi á gerð jarðskorpunnar undir
Islandi og auka um leið þekkingu
manna á landreki. Þótt rannsókn-
um vegna djúpbomnar sé enn ekki
lokið þykir sýnt að Reyðarfjörður
muni áður en lcuigt um líður verða
best þekkta svæðið á Austurlandi í
jarðfræðilegu tilliti.
Kaupfélag Austur-Skaftfellinga
býður ferðafólk velkomið í þjónustustöðvar sínar
á fegurstu áningarstöðum landsins
Þjonustumiðstöðina l Skaftaf zlli'. Verslun - Veitingar - Bensín, olíur o.fl.
Fagurholsmyri: Alhlida verslun - Bensín, olíur o.fl.
Nesjum: AUiIiða verslun - Bensín, olíur o.fl.
Verið velkomin í Austur-Skaftafellssýslu
Kaupfélag Austur-Skaftfellinga
Höfn - SkaftafeUi - Fagurhólsmýri - Nesjum
2 HELGARPÓSTURINN