Helgarpósturinn - 16.08.1984, Blaðsíða 14

eftir Ómar Friðriksson mynd: Kristján Ingi
Það er hið ágætasta bókasafn á heimili Tryggva Emilssonar. Má þar líta
margar öndvegisbækur íslenskra alþýðuskálda og rithöfunda, og þær bera
vott þeim mikla bókmenntaáhuga og fróðleiksþorsta íslenskra alþýðu-
manna fyrrum sem ekki áttu þess nokkurn kost að ganga menntaveginn
sökum fátæktar en þurftu þess í stað að strita í erfiðri verkamannavinnu til
að brauðfæða sig og sína. Margir þeirra einnig fórnfúsir liðsmenn í verka-
lýðsbaráttunni sem með starfi sínu lögðu grunninn að framförum og bættu
lífi alþýðunnar og unnu marga áfangasigrana í réttindasókn fjöldans. Það
gafst að vonum lítill tími til bóklestrar en þó var margur óskólagenginn
verkamaðurinn víðlesnari en gengur meðal jafnvel velmenntaðra manna í
dag. Tryggvi var þar með í för og hefur hann lýst því í Rétti, fyrir fáum árum,
hversu mikil uppörvun og leiðsögn Alþýðubókin, Halldórs Laxness, var
þeim félögum í stéttabaráttunni á Akureyri fyrir um hálfri öld
„Við komumst að þeirri niðurstöðu félagarnir sem lásum saman bækur
sem gildi höfðu í stríðinu við auðvaldið, að samkvæmt bókstaf og anda Al-
þýðubókarinnar þá vorum við ekki einungis að berjast fyrir daglegu brauði
og einhverri matarögn til morgundagsins, baráttan stóð um menningar- og
siðferðilegt líf þjóðarinnar, reisn okkar varð að meiri við lestur þessarar
bókar, athafnir og þokki baráttunnar var þjóðarnauðsyn, uppreisn alþýð-
unnar stefndi að þjóðarreisn,“ segir þar.
Uppi á vegg hangir mynd af Akureyri gamla
tímans með áletruninni: „Tryggvi Emilsson
með kveðju frá Verkamannafélagi Akureyrar-
kaupstaðar 1947.“ Hún minnir á þátttöku hans
í verkalýðsbaráttunni fyrir norðan um áratuga-
skeið, — þegar kreppan hrjáði og atvinnuleysi
og fátækt þrengdi að með hungurvofuna á hæl-
unum. Þá efldust samtök verkafólks og sóttu
fram til bættra kjara. Myndin er tákn um þakk-
læti baráttufélaganna fyrir framlag Tryggva í
því starfi öllu en hún lýsir einnig tímamótum í
lífi hans. Þegar hann, ásamt sínum nánustu, flyt-
ur búferlum til Reykjavíkur þetta sama ár. Þar
starfaði hann hjá Hitaveitu Reykjavíkur næstu
tuttugu árin, hélt áfram starfi í samtökum verka-
fólks, flokksstarfi sósíalista og mörgu öðru.
Um sjötugsaldurinn bilar heilsan en þessi
starfsami verkamaður leggur ekki árar í bát
heldur tekur til við að lýsa þessu æviskeiði öllu
í miklu ritverki sem komið hefur út í þremur
bindum fyrir fáum árum og vakti mikla eftir-
tekt. Það spannar mikla umbrotatíma, — frá fá-
tæku fólki dreifbýlisins á fyrri hluta aldarinnar
Að fara rétt með
Nú er tölva meðal innanstokksmuna á heimili
Tryggva. „Já. Dóttursonur minn er með þetta,“
segir hann hýrlega. Hann er ekki laus við stolt
þegar hann segir mér frá háskólanámi dóttur-
sona sinna. „Skólaganga unga fólksins var alltaf
meðal höfuðbaráttumála verkalýðshreyfingar-
innar og það hefur mikið áunnist þar.“ Og hann
fer að ræða um bókvitið: „Einu sinni fyrir margt
löngu kom ég á bæ þar sem fólk var að spjalla
um bækur og bóndinn segir að líklega gildi nú
gamla máltækið að bókvitið verði ekki í askana
borið. Eldri kona sem þarna var, var á annarri
skoðun og sagði — ég veit nú ekki betur en að
þessir tveir menn hérna, presturinn og sýslu-
maðurinn, hafi borið bókvitið sitt í askana, — og
hún taldi að það kæmust nú ekki aðrir betur af„
einmitt fyrir bókvitið. Ég hef oft hugsað um
þetta síðan. Þetta voru í raun og veru einu
mennirnir sem blöktu," segir Tryggvi hlæjandi.
Hann er orðinn hálfníræður en er samt enn ið-
inn við ritstörfin. Segist ætíð vakna klukkan sjö
Þegar Tryggvi veiktist um sjötugsaldurinn og
hætti verkamannsvinnunni hjá Hitaveitunni
lauk einnig afskiptum hans af félagsstarfsemi.
Það var fyrir ráð læknis, en hann var m.a. um
árabil í stjórn Dagsbrúnar og ritari á þingum Al-
þýðusambands Islands, svo eitthvað sé nefnt.
Þá tóku ritstörfin við m.a. „til að hafa eitthvað
fyrir stafni í ellinni," segir hann og brosir.
— Voru margir sem hvöttu þig til þess?
„Ekki get ég nú beint sagt það. Og þó, Kristinn
E. Andrésson hjá Máli og menningu var reyndar
hvatamaður að því að ég færi að skrifa en það
var þó ekki ástæðan heldur fyrst og fremst það
að ég gat ekki tekið upp fyrri iðju.“
— Komu viðtökurnar þér á óvart?
„Já, þær urðu langt umfram það sem ég bjóst
við, náttúrlega. Ég vissi jafnvel ekki hvort þær
yrðu gefnar út. Þá var Kristinn fallinn frá og
komnir nýir menn og þeir tóku þessum bókum
svo vel.
Ég var vanur skriftum alla tíð. Var ritari í svo
mörgum félögum en hafði þó ekki skrifað bæk-
ur. Frá því ég var krakki hef ég alltaf verið að
fást við ljóðagerð og átti alltaf fremur létt með
að koma saman vísum og á það kannski enn,“
segir hann ofurlítið kíminn. „Ég á feiknamikið
safn af þessu en það var atlt ort við vinnuna og
ég hafði aldrei tíma til að hreinskrifa ljóðin. Að
vísu gaf ég út tvær Ijóðabækur fyrir orð Kristins
nokkru áður en ég hóf að skrifa æviminn-
ingarnar."
Kommúnismi
og trú
„Það hringdi í mig allskonar fólk, fjöldi
manna, blátt áfram útaf þessum bókum. Þetta
var auðvitað geysileg hvöt. Ég þurfti að skrifa
bækurnar dálítið ört og kannski flýta mér of
mikið því útgefendur töldu að ekki væri gott að
liði of langt á milli þeirra.
Svo hef ég gert nokkuð af því að lesa upp úr
bókunum. Sérstaklega hérna í skólum fyrir
börn og raunar úti á landi líka. 1. desember las
ég líka eitt sinn fyrir stúdenta við Háskólann úr
mínum bókum. Það þótti mér ákaflega vænt
um, því þetta var ungt fólk.“
— Heldurðu að þær geti gert unga fólkinu
gagn?
„Nú skal ég ekki um segja, en samt er ég að
vona það,“ segir hanr. og býst við að mörgum
þeirra kunni að þykja lýsingarnar ærið ótrúleg-
ar miðað við lifnaðarhættina í dag.
Hann hefur margt að segja mér og oft koma
afkomendurnir upp í því spjalii. Hann heldur
þarna var gerð, dálítið hart til þess að vita að
kirkjan væri yfirleitt á móti okkur. En allt
breyttist þetta svo síðar, eins og þú getur
nærri."
— Hefurðu þá alltaf verið trúaður?
„Ekki á sama hátt og þá var. Ef ég ætti að
segja eitthvað um trúna þá furðar mig oft á því
þegar ég heyri hálærða guðspekinga vera að
segja að Guð hafi sagt eitt og annað. Guð, sem
mennirnir bjuggu sjálfir til, en það er svo aftur
annað mál að það er einmitt þessi trú sem er eitt
mesta sköpunarverk mannsandans. Til hvers
hún var gerð, bæði himnaríki og helvíti. Þetta
var auðvitað allt gert í ákveðnum tilgangi."
Hann segist einu sinni hafa lent í sóknarnefnd
í Bústaðasókninni. Verið settur þar inn en hafi
þó aldrei átt þar heima. Hafði allt aðrar skoðan-
ir en þetta strangtrúaða fólk sem hann starfaði
með þar og átti litla leið með því en þó hafi hann
oft átt leið með svoleiðis fólki á öðrum vett-
vangi, og þá berast böndin að bindindismálun-
um sem hann lét sig miklu skipta alla tíð með
virkri þátttöku í bindindishreyfingunni.
Réttindi brotin
„Ég hef alltaf verið bindindismaður og ég get
sagt þér það að ég er nú kominn þetta á níræðis-
aldurinn en ég hef aldrei smakkað neinn vín-
anda og aldrei notað tóbak. Ég get kannski sagt
eins og hún Hallbera gamla í bókinni Sjálfstætt
fólk, — ég hef aldrei þurft tóbak, — það var eng-
in þörf.
Bjórmálið? — Ég hef alltaf verið á móti bjór,"
segir Tryggvi og heldur áfram að segja mér frá
því þegar bjórmál var eitt sinn fyrir þinginu en
Tryggvi bár það upp á fjölmennum fundi í Dags-
brún að samþykkt yrði tillaga sem lýsti and-
stöðu Dagsbrúnarmanna við því að fá bjór inn
í landið. Allir fundarmenn greiddu tillögu hans
atkvæði sitt.
„Ég er ekki með banni," segir hann. „Það er
ekki hægt að hafa bann við þessu því íslending-
ar eru orðnir svo nálægir umheiminum. Ég held
að vinna í skólum hafi mest gildi,“ heldur hann
áfram. Hann var lengi í stjórn Landssambands-
ins gegn áfengisbölinu og efast ekki um árangur
af bindindisstarfseminni. Þar kynntist hann
mörgu ágætisfólki, þó ekki féllu skoðanir alltaf
saman í pólitíkinni. „Ég veit aldrei hvernig á
mig var litið vegna þess. Kannski svolítið öðrum
augum. Ég býst alveg við því.“ Hann kímir svo-
lítið, en þetta áhugamál sameinaði um mjög
langt skeið.
Á mótunarskeiði verkalýðssamtakanna voru
til stéttabaráttunnar á Akureyri og síðar af verk-
föllum, flokksstarfi o.fl. að lokinni nýsköpun at-
vinnuveganna undir miðbik aldarinnar, fram á
seinni tíma tæknivæðingar og breyttra siða. Þá
eru margir sigrar unnir í átt til jafnréttis og betra
lífs, en Tryggvi lýsir fleiru; samtíðarmönnum og
hversdagslífi, náttúru og skáldskap, með ein-
lægum og vönduðum hætti.
Það er ekki ætlunin með spjalli okkar að rifja
mikið upp af þessari sögu, enda flest rakið í bók-
unum, „þótt margt hafi orðið útundan," einsog
hann segir sjálfur, — heldur ræða ofurlítið sam-
an um einstök mál og hugðarefni í nútíð og þá-
tíð. Það er ailtaf lærdómsríkt að hlýða á
frásagnir og skoðanir reynsluríkra manna sem
áttu þátt í umbyltingum lífsháttanna, — sem vel
á minnst eru ekki svo ýkja fjarri í tímans rás þó
svo það vilji oft gleymast. Undir bókarlok þriðja
bindis segir Tryggvi:
„Það er gott til þess að hugsa í lok langrar
göngu að hafa átt þess kost að velta völum úr
leið þar sem gatan var grýttust og hafa verið
þátttakandi í samtökum verkamanna þegar
vegir til nýs tíma voru ruddir og björgum bylt."
á morgnana og skrifa fram eftir degi eða fást við
annað því viðkomandi. „Já, ég fór að fást við
ættfræðina og er að skrifa bók um ættir foreldra
minna. Lífssögu þeirra og ættmenna langt aftur
í aldir. Sjómenn og sauðabændur heitir hún.“
— Ertu langt kominn? spyr ég.
„Ég er það nú, ef maður er nokkurn tíma bú-
inn með svoleiðis bók,“ svarar hann og kveðst
hafa unnið að þessu á þriðja ár. Það megi
kannski líta á þetta sem viðbót við ævisöguna.
„Það er mikil vinna að rekja þessar ættir og ég
hef orðið að lesa fjöida bóka til að þreifa mig
áfram. Ég sit löngum á Þjóðskjalasafninu því þar
eru kirkjubækurnar sem eru helstu heimildirn-
ar til að fara eftir. Ef ég finn eitthvert mannsnafn
lít ég ævinlega í kirkjubækurnar til að sannfæra
mig um að rétt sé með farið."
Það liggur mikil vinna að baki þessu verki
Tryggva því hann leitar langt aftur í aldir við
ættartölurakninguna og segist svo skrifa hverja
blaðsíðu upp allt að fjórum sinnum til að hafa
framsetninguna nú sem besta og ber við van-
kunnáttu. Eg hneigist nú fremur til að álíta það
bera merki um þá vandvirkni sem honum er svo
eiginleg.
góðu sambandi við þá og langafabörnin eru orð-
in fjölmörg. „Ég hef ætíð búið með góðu fólki og
yfirleitt kynnst góðu fólki," segir hann.
Um tvítugsaldurinn veiktist Tryggvi af berkl-
um, þá giftur Steinunni Guðr. Jónsdóttur sem nú
er látin, og kominn með börn, en sá sjúkdómur
hrjáði hann lengi. Fram að því hafði hann stund-
að búskap en flyst brátt til Akureyrar og kynnist
verkalýðshreyfingu og sósíalisma. 1930 gengur
hann strax í Kommúnistaflokkinn en iöngu fyrr
hafði hann þó heyrt um rússnesku byltinguna
og gert upp hug sinn. „Þetta bjó strax í mér sem
barni. Ég var alinn upp í svo mikilli fátækt og
þessvegna varð þetta eins og sjálfgerður hlutur
að ganga í Kommúnistafiokkinn, síðan Sósíal-
istaflokkinn við stofnun hans og loks Alþýðu-
bandalagið. Það breytast svo mikið tímarnir að
það varð að skipta um nafn og aðferðir." Hann
hlær við.
Ég spyr hann hvort trúin geti hafa haft áhrif
á þá afstöðu sem hann tók þegar hann heyrði
fyrst af uppreisn bolsévíkanna gegn keisaran-
um í Rússlandi. Réttlætiskennd kristninnar.
„Já, ég er ekki í nokkrum vafa um það og mér
fannst nú stundum, eftir þá miklu byltingu sem
bindindismálin ætíð nátengd starfi þeirra, segir
hann mér. Þátttakendurnir voru bindindismenn
og lög hreyfingarinnar sniðin eftir lögum bind-
indishreyfingarinnar á þessum árum.
Og hann hefur frá fjölmörgu að greina varð-
andi starfsemi verkalýðshreyfingarinnar í fyrri
tíð, og hefur ekki nokkrar efasemdir uppi um
geysileg áhrif baráttu hennar á bætt kjör allrar
alþýðu manna. Ég spyr hvort honum finnist
ungt fólk í dag hafa nægan skilning á því hvaða
baráttu og fórnfýsi það kostaði fyrrum að öðlast
þau kjör og réttindi sem við búum við í dag.
„Ég held það líti mjög mikið á þetta bara sem
sjálfsagðan hlut í dag. Það finn ég oft af því að
tala við margt ungt fólk, og það stundum sem
ætti hvað best að vita. Það spyr í undrun hvort
það þurfi einhverja baráttu fyrir þessu sem því
finnst svo sjálfsagður hlutur. En að sjálfsögðu
má þeirri baráttu aldrei linna." Og nú færist
meiri alvöruþungi í orð Tryggva.,, Það er hægt
að tæta þetta allt af okkur aftur ef hægri öflin í
landinu ná ennþá sterkari tökum. Það er vilji
fyrir því þegar og þeir hafa látið það óspart í
ljósi, sumir. Margt af því sem hefur áunnist er í
hættu. Við sjáum það í aðgerðum ríkisstjórnar-