Helgarpósturinn - 16.08.1984, Blaðsíða 18

KVIKMYNDIR
Margþœtt meistaraverk
eftir Ingólf Margeirsson
REGNBOGINN: Fanny og Alexander
Sænsk. Árgerð 1983. Myndataka: Sven Nykvist.
Tónlist: Daniel Bell, B. Britten. Schumann. List-
ræn stjórn: Anna Asp.
Leikbúningar: Marik Vos.
Sýningartími: 188 mínútur.
Aðalhlutverk: Ewa Fröling, Jarl Kulle, Allan
Edwall, Jan Malmsjö, Harriet Anderson, Erland
Josephson, Gunn Wállgren, Pernilla Allwin,
Bertil Guve, Börje Ahlstedt og m. fl.
Framleiðandi: Jörn Donner (Cinematograph,
Svenska Filminstitutet, sænska sjónvarpið TV
1 /Gaumont (Parisl/Personafilm, Tobis Filmkunst).
Handrit og leikstjórn: Ingmar Bergman.
Ingmar Bergman segir m.a. í grein um
kvikmyndasköpun sem hann skrifaði í
franska kvikmyndaritið Cahiers du Cinema
árið 1956: „Amma mín bjó í gamalli íbúð í
Uppsölum. Ég var vanur að skríða undir
matarborðið, og þaðan hlýddi ég á raddir
sólargeislanna sem stafaði inn um háa glugg-
ana. Sólargeislarnir mjökuðust stöðugt,
bjöllur dómkirkjunnar glumdu, geislarnir
þokuðust áfram og hreyfing þeirra varð lík-
ust hljóðb"
Byrjunaratriði Fanny og Alexander gæti
verið kvikmyndað eftir þessari tilvitnun í
tæplega 30 ára gamla greinina; þannig hefst
króníka Bergmans um Ekdahl-fjölskylduna í
Uppsölum. Arið er 1907, það er aðfanga-
dagskvöld og einn af öðrum eru fjölskyldu-
meðlimirnir kynntir í makalausum,
hárnákvæmum atriðum. Helena Ekdahl
(Gunn Wállgren), ættarhöfuð og fyrrum
leikkona, hlý og vís, synir hennar Gustav
Adolf (Jarl Kulle) kvennabósi,
veitingahúseigandi og lífskúnstner og Oscar
(Allan Edwall) , leikhússtjóri og faðir
barnanna Fanny (Pernilla Allwin) og
Alexander (Bertil Guve). Að ógleymdum
þriðja bróðurnum, Carl (Börje Ahlstedt),
prófessor, alkóhólista og undirmálsmanni.
Konur þeirra bræðra eru allar
eftirminnilegar; fremst stendur Emilie (Ewa
Fröling) en saga hennar og barnanna verð-
ur að söguþræði myndarinnar sem spinnur
sig út úr fjölskyldusögunni. Oscar, maður
Emilie,gefur upp andann eftir hjartaslag við
æfingar á Hamlet. Þegar við jarðarförina
kemur biskupinn, Edvard Vergérus (Jan
Malmsjö) sér í mjúkinn hjá hinni ungu ekkju
og hún játast honum skömmu síðar, illa á sig
komin í raunum sínum. Við fylgjum síðan
Emilie og börnum hennar Fanny og Alex-
ander í hinu nýja umhverfi á prestssetrinu
þar sem strangleiki, tilfinningakuldi og ótti
sitja í fyrirrúmi. Emilie sér eftir glappaskot-
inu að kvænast klerkinum og leitar ásjár hjá
móður sinni. Hún fær gamlan vin fjölskyld-
unnar, gyðinginn ísak (Erland Josephson) til
að ná Fanny og Alexander með brögðum frá
prestssetrinu. Systkinin dvelja um stundar-
sakir í fornminjaverslun ísaks, presturinn
brennur inni á setrinu og aftur sameinast
Ekdahl-fjölskyldan. Tvöföld skírnarveisla er
haldin; Emilie hefur fætt dóttur prestsins, og
ein vinnukonan átt barn með hinum lífskáta
Gustav Adolf sem heldur stórkostlega ræðu
í lokin um lífsgleði hinnar jarðbundnu
tiiveru.
Þetta er þráðurinn í hnotskurn en allt
ósagt um myndina. Ingmar Bergman hefur
lýst því yfir að Fanny og Alexander sé sín
síðasta mynd. Hvort sem sú er ástæðan eður
ei, hefur hann með þessari mynd, sem er að
áliti undirritaðs hans besta, reist bautastein
um eigið líf og list, en jafnframt ort óð til allra
þeirra sem hann á sköpun sína að þakka,
samferðamanna jafnt sem listamanna sem
hvað mest hafa haft áhrif á hann.
Eins og fram kom í upphafi þessarar grein-
ar notar Bergman brot úr æsku sinni í nat-
úralískri frásögn um Ekdahl-fjölskylduna.
Sagan er séð með augum barnsins, eins
konar afturhvarf Bergmans til einfaldleik-
ans, hugmyndaflugsins og draumsins. Um
miðja mynd, við dauða Oscars, föður barn-
anna, brýtur Bergman upp hina natúralísku
sögu og vefur yfirnáttúrulegum, táknrænum
senum inn í atburðarásina. Það er áhorfand-
ans að ákvarða, hvort þarna sé symbólík á
ferðinni eða hugarflug Alexanders, fantasía
barnsins. Því meir sem tengsl frásagnarinn-
ar við veruleikann gliðna, þeim mun draum-
kenndari verður atburðarásin og Bergman
frjálsari við að koma hugsunum sínum til
skila.
í lokasenunni situr Helena gamla Ekdahl
með nýútkomið leikrit Strindbergs „Draum-
leik“ í höndunum og les: „Allt getur gerst.
Tími og rúm fyrirfinnast ekki. Á glitrandi
bakgrunni veruleikans breiðir hugmynda-
flugið úr sér og vefur ný form!“ Tilvitnun í
Strindberg er engin tilviljun. Kvikmyndin er
að stórum hluta til lofsöngur Bergmans til
Strindbergs og Draumleiksins. (Undarleg til-
viljun að Ett Drömspel var frumsýnt í Sven-
ska Teatern 1907, sama ár og Fanny og
Alexander gerist.) Ef maður tæki stórt upp í
sig, mætti segja að allar helstu myndir Berg-
mans væru byggðar á Draumleik Strindbergs;
niðurstigningu dóttur Indra til jarðarinnar
og ferðalagi hennar meðal mannanna.
Þegar Strindberg hafði horft á lokaæfinguna
á leikriti sínu Föðurnum í Kaupmannahöfn,
skrifaði hann til vinar síns: „Mér finnst ég
ganga í svefni; líkt og líf og skáldskapur
renni saman. Ég veit ekki hvort Faðirinn er
ljóð eða hvort líf mitt hefur verið það...“ Á
líkan hátt setur Bergman fram boðskap sinn
sem draumleik, en þrátt fyrir allt á raunsærri
og fjölbreyttari hátt en í mörgum fyrri
myndum sínum. Því Fanny og Alexander er
undarleg blanda af erótískum gamanleik,
natúralísku drama, symbólísku raunsæi (í
ætt við Tsekóv, sérstaklega senurnar í sum-
arhúsi Ekdahl-ættarinnar) og sorgarleik.
Þessi blanda reynir stundum á þolinmæði
áhorfandans og er á köflum hreint Bergman-
lexíkon; þarna má finna atriði úr flestum
fyrri myndum Bergmans; lífsgleðina og eró-
tíkina úr Brosi sumarnœturinnar (1955),
dauðann og tímann úr Sjöunda innsiglinu
(1956), uppreisn æskunnar í Sumarid med
Móníku (1953), súrrealismann úr Smultron-
stallet (þýðingu vantar) (1958) og lífsblekk-
inguna úr Andlitinu (1959).
Ingmar Bergman ritaði eitt sinn að hann
liti fyrst og fremst á sig sem töframann,
vegna þess að kvikmyndatæknin byggðist á
blekkingu; með því að renna filmu gegnum
sýningarvél væri augað blekkt og sæi hreyf-
ingu. Hann hefur ennfremur oft lýst fyrstu
skuggamyndavélinni sem hann fékk sem
drengur, laterna magica, sem gekk fyrir
steinolíu og með litlum strompi (Alexander
á eina slíka í myndinni); þegar í æsku birtust
þessir galdrar honum.
í Fanny og Alexander er fjallað um mann-
lífið sem blekkingu og draum, sem og í
mörgum fyrri myndum Bergmans. Berg-
man, líkt og Strindberg, lætur best að kljást
við lífsgátuna í formi draumsins og hins yfir-
náttúrulega. „Ég skrifa best þegar ég er
haldinn ofskynjunum," ritaði Strindberg vini
sínum, norska rithöfundinum Jonas Lie
1884. •
En maðurinn getur ekki leyst lífsgátuna;
hann getur aldrei fundið fullgildar sannanir
fyrir tilvist Guðs eða öðlast tryggingu fýrir
framhaldslífi. Gagnvart lífsgátunni stendur
maðurinn sem barn, líkt og Alexander í
mynd Bergmans. Öll heimspekileg atriði í
Fanny og Alexander eru séð með augum
barnsins. „Þegar maðurinn getur ekki út-
skýrt veruleikann, tryllist hann af reiði,"
segir Aron, sonur ísaks, við Alexander. Full-
orðna fólkið í myndinni leitar heldur ekki
svara við eilífðarspurningunni; það lifir og
hrærist í daglegu amstri og lætur hverjum
degi nægja sína þjáningu. í ræðu sinni til
leikhúsfólksins segir Oscar leikhússtjóri að
hinn litli heimur leikhússins eigi að endur-
spegla stóra heiminn fyrir utan. Bróðir hans
Gustav Adolf segir í skírnarræðu sinni að
veröldin eigi að vera auðskiijanleg og að við
eigum ekki að kryfja gátur tilverunnar.
Hin dásamlega mynd Bergmans, sem
reyndar er ótæmandi brunnur visku og
skemmtunar, er gerð af einstakri fag-
mennsku. Kvikmyndataka Sven Nykvist er
örugg, nákvæm og missir aldrei tökin á efn-
inu. Hin listræna umgjörð Anna Asp er full-
komin, maður sýpur hreinlega hveljur af
hrifningu þegar inn á stórmannleg heimili
Ekdahl-fjöískyldunnar kemur og skelfur af
hrolli á geldu, köldu prestssetrinu. Litirnir
eru líka mikilvægir í þessari mynd; takið eft-
ir því hvernig litir búninganna spila alltaf
með eða á móti umhverfinu!
Fanny og Alexander er listrænt stórvirki.
Ef hún verður síðasta kvikmynd Bergmans
þá er hún stórkostleg kveðja eins stærsta
leikstjóra heims á þessari öld. Fanny og
Alexander er allt í senn: Stórfengleg fjöl-
skyldusaga, hlaðin lífsgleði, erótík, íróníu,
sorg og einsemd. Hún gefur tregablandna
innsýn í æskuheim Bergmans og er persónu-
legur óður hans til áhrifavalda í listinni, sér-
staklega Strindbergs. Ennfemur er Fanny og
Alexander djúptæk meðhöndlun á tiivist
mannsins og glímu hans við lífsgátuna, og lit-
ríkur lofsöngur til lífsins.
Það er sárgrætilegt til þess að hugsa að
þegar jafn mikilfenglegt kvikmyndaverk
berst um síðir til landsins þá skuli forráða-
menn Regnbogans sýna þessu listaverki (og
áhorfendum) jafn mikla lítilsvirðingu og
raun ber vitni. Kópían er stórskemmd á köfl-
um, sérstaklega hljóðbandið, textarnir eru
danskir (og oft ónákvæmir) og prógrammið
grátleg della. En þrátt fyrir þessa vankanta
hvet ég alla til að sjá þetta verk Bergmans
sem ber ægishjálm yfir allar aðrar kvik-
myndir sem ganga í kvikmyndahúsum borg-
arinnar.
JAZZ
Meistari Miles og gestur frá Austurríki
eftir Vernharö Linnet
\
Á mánudagskvöldið kemur mun ágætur
austurrískur djasspíanisti, Peter Ponger,
halda einleikstónleika í Norræna húsinu þar-
sem hann leikur eigin verk og djassstand-
arda ss. Giant Steps eftir John Coltrane.
Peter fæddist árið 1950 í Vín og lauk þar
námi frá Jazz-Konservatorium der Stadt
Wien árið 1974. Framhaldsnám stundaði
hann svo við Juilliard School of Music í New
York á árunum 1980—82. Áðuren hann hélt
til Bandaríkjanna hafði hann m.a. leikið með
Doldingers Passports og saxafón-
snillingnum Dave Liebman (sem
lék um tíma með meistara Miles), Steve
Grossmann og Leo Wright, einnig
flautuleikaranum Jeremy Steig. Eftir að hafa
lokið námi gaf hann út hljómplötu með eigin
verkum þarsem hann lék einn: Until TheSky
(WEA A 24-0021-1). Þar skiptist á rómantísk
impressjónísk fegurð og sterkur rýþmi í
verkum einsog titillaginu og Africa, sem
hann mun ábyggilega leika á þessum
tónleikum. Spuninn er Peter Ponger mikils
virði og hann hefur unun af að leika gott
bíbopp. Það hafa margir ágætir evrópskir
djasspíanistar haldið einleikstónleika í
Norræna húsinu, ss. sá norski Ketil
Bjornstad, hinn sænski Per-Henrik Wallin og
nú í sumar píanósnillingurinn franski Martial
Solal. Veri Peter Ponger velkominn í þennan
hóp og vonandi láta þeir sig ekki vanta er
unna góðum píanóleik.
Miles Davis: Decoy (CBS 25951).
Dreifing: Steinar hf.
Sumum er sáu tónleika Miles Davis frá
Montmartre í Kaupmannahöfn í sjónuarpinu
okkar í sumar fannst lítið til koma og héldu
helst að meistarinn væri búinn að vera. Svo
er þó sannarlega ekki og sannar nýja skífan
hans Decoy það. Þarna í Höfn sumarið 1982
var hann sjúkur maður. Síðasta skífa hans á
undan þessari Star People (CBS 25395) var
ein besta skífa hans í rúman áratug en Decoy
slær henni við og er þar einna mestur hlutur
gítarleikarans John Scofields, sem nú hefur
endanlega tekið sæti Mike Sterns. Bill Evans
saxafónleikari er aðeins í tveimur ópusum,
annars blæs Branford Marshalis í sópraninn.
Evans er nú hættur með Davis og hefur Bob
Berg tekið sæti hans, en hann þekkja margir
fyrir harðan blástur með Kenny Drew og
John McNeil.
Það má skipta skífu þessari í tvö horn. Á
fyrri hliðinni er hún léttfönkuð og þar ræður
nokkru frændinn illræmdi frá fyrstu skífu
Miles Davis eftir endurkomuna: The Man
with The Horn (CBS 84708). Sá heitir Robert
Irwing III og semur bæði og leikur á ýmis raf-
tæki. Seinni hliðin er öll þyngri og betri og
þar er samvinna Davis og gítarleikarans
John Scofields náin.
Upphafsverkið er samnefnt skífunni:
Decoy og er samið og útsett af Irving og á
Davis þar góðan dempaðan sóló; stðan tekur
við örstutt boppfrasering eftir Davis og Irw-
ing: Robot415 — ætli Davis beri ekki ábyrgð
á boppinu og Irwing fönkinu. Code M.D. er
eftir Irwing og blæs Davis þar sterkan opinn
sóló. Síðunni lýkur á verki Davis: Freaky
Deaky, þarsem Davis þenur hljóðgervil yfir
göngubassa rafkynslóðarinnar. Heldur
litlaust.
Strax og skífunni er snúið við er annað
uppá teningnum. Tvö verk eru frá tónleik-
um í Montreal og er Bill Evans þar á sópran-
inn. Þau heita What It Is og That’s What
Happened og eru skrifuð af Davis og Sco-
field. Þarna er krafturinn mikill — samspuni
á stundum og allir sólóar markvissir. Lopinn
er ekki teygður í hið óendanlega einsog
stundum áður. Davis blæs meiraðsegja tóna-
raðir einsog á Antibes skífunni frægu.
Á milli þessara tveggja verka má finna það
verk er lengst er og best á skífunni: That's
Right eftir Davis og Scofield og útsett af Gil
Evans í samvinnu við Davis. Það er seiðandi
blústilfinning í ópusnum og Davis fer á kost-
um í urgandi einleik, sömuleiðis er tónn Sco-
fields urgandi en Branford Marshalis er
andstæða þeirra — mjúkur og tær á
sópraninn. MiIIi einleikskaflanna eru stutt
Evans skrif einsog þau gerast best. Eitt besta
verk er Davis hefur hljóðritað síðan Get Up
With It kom út.
Það kom ekki mikið af þessari skífu til
landsins, en vonandi verður haldið áfram að
flytja hana inn, því enginn Davisgeggjari má
láta hana vanta í safnið.
18 HELGARPÓSTURINN