Helgarpósturinn - 13.12.1984, Blaðsíða 4

BÓKMENNTIR
Ævintýri Vilhjálms frá Baskerville
Þótt Nafrt rósarinnar eftir Umberto Eco
hafi nú þegar verið seld í milljónum eintaka
um víða veröld hef ég sterklega á tilfinning-
unni að enn verði seidar töluvert margar
milljónir af henni. Og það helgast af þeirri
staðreynd að hún hefur svo margþætta til-
höfðun, bæði sem afþreying og fræðirit.
Anthony Burgess hefur kveðið svo sterkt að
orði að Nafni rósarinnar muni verða skipað
í sess með mestu stórvirkjum 20. aldarinnar
á sviði bókmennta. Svo framsýnn getur auð-
vitað enginn maður verið, en ég skal ekki
neita því að mér vefst tunga um tönn ef ég
á að benda á aðrar bækur líklegri til þvílíks
langlífis.
Fjölþœtt merkingarsvid
Að undanförnu hefur þessi skáldsaga ver-
ið kynnt nokkuð í öðrum blöðum svo óþarft
er að rekja söguþráðinn ítarlega hér. I stuttu
máli fjallar sagan um morðgátu í klaustri
sem Englendingurinn Vilhjálmur frá Basker-
ville er fenginn til að leysa á Ítalíu árið 1327.
Sagan gerist á einni viku í nóvembermánuði
og sögumaður er fylgdarsveinn Vilhjálms,
Adso að nafni. Umberto Eco lætur sem bók-
in sé skrifuð eftir handriti Adsos frá seinni
hluta 14. aldar og byggi á sannsögulegum at-
burðum.
Sagan um morðin og það hvernig þau upp-
lýsast er aðeins einn þáttur textans. Atburð-
irnir eru nefnilega tengdir stjórnmálaat-
burðum og lífsviðhorfum þessa tíma, eink-
um á sviði guðfræði; allt er þetta spunnið
saman í auðlesna samfellu, þótt Eco seilist
djúpt í fræðabrunn sinn. Lesandanum finnst
hann t.d. vera orðinn býsna fróður um
átökin milli páfa og Þýskalandskeisara að
lestrinum loknum. Þetta tiltekna mál kemur
reyndar inn í söguna með þeim hætti að í
klaustrinu fer á sögutímanum fram fundur
áhrifamanna innan kirkjunnar, sem ætlaður
er til þess að sætta sjónarmið þessara stríð-
andi fyikinga. Þar spinnst spurningin um
hvort kirkjunnar mönnum beri að vera fá-
tækir inn í átökin. Loðvík keisari telur sér
hagstætt að styðja munkareglur sem boða
fátækt guðsmanna. Þessar munkareglur eru
í ónáð hjá páfanum Jóhannesi XXII. Ver-
aldlegur auður og veraldlegt vald voru
viðkvæm mál fyrir kirkjuhöfðinga um þetta
leyti. Misskipting auðsins og spilling há-
klerka ól af sér hreintrúar- og trúvilluflokka,
sem boðuðu eins konar sameignarstefnu.
Einn þeirra fór um land með ránum og
morðum.
Eco ratar hinn vandfundna meðalveg milli
gagns og gamans. Hann býður lesandanum
fróöleik, sem í eðli sínu er sérfræðilegur,
auk þess að veita ómælda skemmtun. Þótt
maður lesi þarna um óteljandi tegundir villu-
trúarflokka: Katara, valdensa, dolsíníana
o.s.frv., þá gerist það hvergi að þetta efni
virðist íþyngja textanum né ræna hann
skemmtigildi. En fróðleikur Ecos um ýmis
málefni 14. aldar, svo sem stjórnmál, trú-
flokka, guðfræði, fræðaiðkun, matseld,
skepnuhald og hvað sem nöfnum tjáir að
nefna, er með ólíkindum. Enginn hefur hing-
að til náð slíkum árangri í að kenna milljón-
um miðaldafræði, enda aðferðin lævísleg:
Að skrifa reyfara.
Hláturinn...
Kímnigáfa Umberto Eco er á vissan hátt
risavaxin. Með því á ég við að fyndni hans
hefur sérkennilega dýpt, — er ekki öll þar
sem hún er séð. I því sambandi má rifja upp
grein hans um sögurnar um James Bond eft-
ir Ian Fleming; sú grein hefur verið prentuð
víða, þó ekki á íslensku. Þar rekur hann sög-
ur þessar fullkomlega í frumparta sína, út-
skýrir tækni þeirra og hugmyndaheim, uns
lesandinn telur sig geta skrifað eina Bond-
bókina í viðbót að lestri loknum. Þessi
tæknilega og nákvæma rannsókn er eins
fjarri því að vera þurr vísindi og hugsast get-
ur: Hún er eiginlega skrýtla dulbúin sem
bókmenntafræði.
Sá sem skynjar tóninn í fyndni Ecos til hlít-
ar hlær ef til vill hvorki strax né hátt; gaman
hans er í föstu formi og ekki fljótandi. Nautn-
in kemur fram í rétt svo sýnilegu brosi sem
endist ekki skemur en viku samfellt, líklega
þó miklu lengur.
Fyndnin nýtur sín vel í Nafni rósarinnar.
En þar er ekki aðeins um fyndni hér og þar
á yfirborði sögunnar að ræða, heldur er ein-
mitt megininntak verksins í heild að kynna
fagnaðarerindi hlátursins. Eða kannski fagn-
aðarerindi glettninnar, mannúðlegrar efa-
hyggju undir fána skynseminnar. Það er
engin tilviljun að Vilhjálmur frá Baskerville
er Englendingur. Það er ekki eingöngu
vegna skyidleika hans við Sherlock Holmes,
heldur einnig vegna þess að á Englandi
fluttu menn boðskap reynsluhyggjunnar
langt á undan Suður-Evrópumönnum, sem
fyrir sitt leyti voru iðnari að halda sig við við-
urkennda fornaldarhöfunda að hætti skóla-
spekinnar. Uppáhaldshöfundur Vilhjálms er
maður að nafni Roger Bacon, sem boðaði
bæði að menn ættu eftir að hafa vald á alls
kyns tækniundrum á borð við kafbáta og
flugvélar, en jafnframt að tungumálamennt-
un væri nauðsynlegur inngangur menntun-
ar.
I lok sögunnar á Vilhjálmur samtal við full-
trúa myrkraafla og túlkar lærisveini sínum
þvínæst lífsskoðun sína. Vilhjálmur kennir
honum að óttast spámenn og þá sem þykjast
hafa fundið endanlegan sannleika; en hvort
þessi niðurstaða sé einhver endanlegur
sannleikur og Vilhjálmur þá spámaður hans
verður lesandinn sjálfur að segja til um. Vil-
hjálmur hefur ævinlega gaman af að koma
mönnum á óvart með þversögnum. ,,Einu
sannleikarnir sem koma að gagni eru áhöld
sem á að fleygja frá sér,“ segir hann (bls.
459).
Reyndar eru hugmyndir hans um eðli vís-
indanna og aðferðir þeirra eftirtektarverð-
ar. Vilhjálmur er snillingur í að draga álykt-
anir af staðreyndum og beitir að nokkru
leyti til þess aðferðum viðurkenndrar rök-
fræði þessa tíma. En í aðra röndina aðhyllist
hann stjórnleysi á þessu sviði, skv. þeirri
hugmynd að rökfræðin leiði mann ekki
beinlínis að réttum niðurstöðum, heldur
komist maður að þeim oft fyrir tilviljun.
Þetta viðhorf til vísindaheimspeki minnir
reyndar á kenningar manns að nafni Paul
Feyerabend.
Hugmyndin um gildi hlátursins er rakin til
jörfagleði eða „karnívals". Það sem fram
kemur í Nafni rósarinnar um þetta efni er
auðsjáanlega innblásið af bókum rússneska
bókmenntafræðingsins Michails Bachtin.
Bachtin þessi skrifaði ágætt rit um franska
rithöfundinn Rabelais, sem notaði sér rudda-
legan og alþýðlegan húmor, sem á þeim
tíma (16. öld) var að láta í minni pokann fyrir
opinberri alvöru og kristilegri helgislepju.
Bachtin skrifaði þetta á stalínstímanum og
var með þessu að reka áróður fyrir lýðræð-
inu; hann taldi hláturinn og heim jörfagleð-
innar fela í sér lögmál sem væri í eðli sínu
andstætt harðstjórum. Harðstjórinn þolir
ekkert verr en að það sé gert grín að honum.
Guðspjall Vilhjálms er glaðbeitt ást á sköp-
unarverkinu og viðleitni til að létta líf manna
með því að nota náttúrugæðin með aðstoð
vísinda.
Lífssýn höfundarins hlýtur að vekja samúð
lesanda, og er óvænt ánægja að sjá hve vel
hún fellur að skáldsöguforminu. í þeim
punkti virðist verkið í sjálfu sér staðfesta
kenningar Bachtins.
Hér er ekki staður til að rekja hvað tákn-
fræði er, en ýmsir munu hafa áhuga á að
kynna sér hana eftir að hafa lesið skáldsögu
Ecos. T áknfræðin á rætur að rekja til málvís-
inda og fjallar meðal annars um samband
tákna við hlutveruleika, um afstöður
eftir Árna Sigurjónsson
tákna innbyrðis í hverju máli (eða „merking-
arkerfi", semsé formgerð) og fleira í þeim
dúr. En þessa sér einmitt stað í Nafni rósar-
innar, til að mynda þar sem minnst er á til-
orðningu tungumálsins (Adam gaf dýrunum
nöfn, að menn álitu) svo og í ræðum Vil-
hjálms um táknráðningar mynda, um tákn
sem vísa til tákna og í hinu einkennilega
tungumáli munksins Salvatore, sem er
reyndar ,,ekki-tungumál“ ellegar þá „aðal-
tungumál", hinn undarlegasti hrærigrautur.
Táknfræði var að nokkru leyti þegar til á
miðöldum. Það tengist því að menn voru að
fást við að túlka tákn Biblíunnar. Einkum má
segja að þetta hafi komið glöggt fram í sam-
bandi við Opinberunarbókina, af því að þar
var tákngildið svo augljóst að það var óhugs-
andi að lesa það bókstaflega. Opinberunar-
bókin er einmitt einn af helstu lyklunum að
Nafni rósarinnar og er ragnarakaspá hennar
eins konar leiðiminni verksins. Miðalda-
menn voru sér þess meðvitaðir að merk-
ing texta (a.m.k. Biblíunnar) er á mörg-
um plönum: Bókstaflegu, siðferðilegu og
guðdómlegu.
íslenska útgáfan...
Thor Vilhjálmsson þýddi Nafn rósarinnar
úr frummálinu og hafði þýðingar á önnur
mál til samanburðar. Thor gerir nokkra
grein fyrir glímu sinni við textann í stuttum
eftirmála, þar sem einnig kemur fram að
hann fékk hollráð frá ekki færri doktorum í
miðaldafræði en þremur. Það dylst víst eng-
um að þýðingin er ekkert minna en þrek-
virki; reyndar áttu menn líka von á góðu úr
þessari átt eftir að Thor fékk bókmennta-
verðlaun DV í fyrra fyrir Hlutskipti manns
eftir André Malraux. Við þýðinguna hefur
honum tekist að leyfa list þeirra Ecos beggja
að njóta sín. Thor er hamhleypa til vinnu.
Meðal þess sem vekur athygli í þýðingunni
er sú elja sem það hlýtur að hafa kostað að
finna íslensk nöfn ótal kynjavera sem til
voru í hugarheimi miðaldamanna, nöfn á
plöntum, steintegundum og fleiru þess hátt-
ar sem er sérfræðilegt í eðli sínu. Sums
staðar bregður Eco fyrir sig upptalningum og
sækir það stílbragð til klassískrar málskrúðs-
fræði og er unun að lesa þá kafla hjá honum,
— eða hjá þeim Thor. Orðgnótt bókarinnar
er mikil, og hljóta vinir íslenskunnar að
gleðjast yfir nýyrðum á borð við „bógómíla-
skítur", svo lítið dæmi sé tekið. Auk þess
verður ritið ómissandi handbók fyrir
skrímslafræðinga jafnt sem helga menn.
Kraftaverk eru ekki nýlunda í íslenskri
bókaútgáfu. En það er alltaf jafn ánægjulegt
þegar þau eiga sér stað, eins og lesendur
Ecos munu sannreyna.
BÓKMENNTIR
Myndirnar betri en bókin
Tómas Pór Tómasson:
Heimsstyrjaldarárin á íslandi 1939—1945
Þetta er kallað seinna bindi, en þó er sums
staðar í bókinni ýjað að því að framhalds
megi vænta. Hvað sem því líður er hún beint
framhald af fyrra bindinu sem út kom í fyrra,
flytur m.a. sameiginlega nafnaskrá beggja
binda. Kaflatal er framhaldandi, þannig að
þetta bindi hefst á 7. kafla. Fjallar hann um
aðdragandann að sambandsslitum við Dan-
mörku og lýðveldisstofnun. Sú saga er rakin
áfram í 10. kafla fram yfir lýðveldisstofnun.
18. kafla er sagt frá bandaríska hernum á ís-
landi frá því hann kom 1941. Langmest fjall-
ar sá kafli um „ástandið" svonefnda, dálítið
um önnur samskipti hersins við íslendinga,
svo og um hernaðarlegt hlutverk hans. 9.
kafli er aðallega saga utanþingsstjórnarinn-
ar 1942—44 og aðgerða hennar í efnahags-
málum, svo og kjaramálum á því timabili.
Loks er 11. kaflinn, sá langlengsti, helgaður
hagsögu ýmislegri, og eru húsnæðismál þar
tiltölulega fyrirferðarmest. Þó að 8. og 11.
kafli reki vissa þræði allt til stríðsloka og
jafnvel lengur, þá teldi ég eðlilegt að miða
við hin skýru sögulok 9. og 10. kafla og hafa
í bókarheitinu ártalið 1944 í stað 45.
Þetta er allmikil myndabók, fast að 200
myndir, margar þeirra úr fórum setuliðsins,
bæði breska og bandaríska, og kannaði höf-
undur bandarísk söfn til að afla mynda. Svo
eru ljósmyndir frá fjölmörgum innlendum
aðilum, margar ef ekki flestar áður óbirtar,
ennfremur skopmyndir og aðrar úrklippur
úr blöðum. En lengri tilvitnanir í blöðin og
aðrar heimildir eru settar upp sem innskots-
kaflar eða rammaklausur. Aðaltextinn er
svo í mjóum dálkum og millifyrirsagnir
margar, þannig að umbrotið minnir á blað
eða tímarit. Allt þetta er vandað og prýði-
legt, myndavalið, myndavinnan og umbrot-
ið.
Samt er aldeilis ekki svo að skilja að þetta
sé myndabók með litlu og léttu lesmáli. Les-
málið er svo drjúgt að það samsvarar 3—400
venjulegum bókarsíðum, mikið af því sam-
anþjappaðar upplýsingar og sagnfræðilegar
ályktanir, meira að segja með einum 300
heimildavísunum og mikilli heimildaskrá.
Sem sagt tilraun til að rita voldugt sagn-
fræðilegt yfirlit yfir stutt tímabil þjóðarsög-
unnar.
En tilraunin tekst ekki vel, því að bókin er
bersýnilega skrifuð í því endemis-flaustri
sem gerir hana meingallaða nærri því að
segja í smáu og stóru. Þetta er þeim mun
Ieiðinlegra sem höfundur er augljóslega
dugnaðarforkur og virðist að ýmsu leyti
myndu kunna til verka ef hann gæfi sér tíma
til; og svo myndi bókin sóma sér prýðilega
þótt meginmálið væri miklu efnisminna, ef
það væri að því skapi vandaðra.
Nú má ég ekki fylla Helgarpóstinn með öli-
um þeim syrpum af mállýtum, klúðuryrð-
um, hugtakarugli, ósamkvæmni, handa-
hófi og efnisvillum sem ég eiginlega þyrfti til
að standa við þennan þunga dóm. Fáein
dæmi verða að nægja. Ég gríp fyrst niður á
bls. 136—137 þar sem segir af Eimskipafé-
lagi íslands: „Einskorðuðust siglingar skipa
Eimskips við Bandaríkin á árunum
1941—1945. ... í stríðsbyrjun átti
Eimskipafélagið 6 ,,fossa“ ... Fjórir þeirra
voru farþegaskip ... Félagið missti
farþegaskipið Gullfoss við hernám
Danmerkur en Þjóðverjar kyrrsettu skipið í
Kaupmannahöfn.... Lengi vel leit út fyrir að
skip félagsins kæmust hjá skakkaföllum af
völdum ófriðarins en svo fór þó ekki. I
nóvember 1944 sökkti þýskur kafbátur
Goðafossi... og í febrúar 1945 var Dettifossi
sökkt ... Átti Eimskip þá aðeins eftir eitt
farþegaskip, Brúarfoss, sem var í ferskfisk-
flutningum fyrir Breta." Þarna er auðvitað
ofmælt að kalla meirihlutann af fossunum
farþegaskip, þótt þeir hefðu nokkurt far-
þegarými auk vörulesta. Nær væri að taka
fram um Brúarfoss að hann var kæliskip. Það
myndi skýra ágætlega ferskfiskflutninga
hans fyrir Breta 1945, ef ekki væri nýbúið að
fullyrða að siglingarnar hafi einskorðast við
Bandaríkin það ár, auk þess sem upplýst er
seinna í bókinni að Bretar hafi þá verið hætt-
ir að annast sjálfir nokkra ísfiskflutninga. Ég
giska á að það sem einskorðaðist við Banda-
ríkin hafi verið siglingar á vegum Eimskips,
Brúarfoss undanskilinn af því að Bretar hafi
haft hann á leigu, og hafi þeir flutt á honum
freðfisk. En ekki kemst ég með neinni ágisk-
un fram hjá því að kyrrsetningin í Höfn hafi
verið skakkafall fyrir Gullfoss.
Framar í bókinni er til umræðu „sú ráð-
stöfun Sveins Björnssonar ... að skipa utan-
þingsstjórn". Sagt er að hún hafi „löngum
þótt umdeild", en auðvitað var hún umdeild
af því að hún þótti orka tvímælis. Og svo
kemur í næstu setningu „lagalegt réttmæti
Sveins“. Annars staðar er talað um „hráefni
til iðnaðar, sérstaklega vélar og varahluti".
Vöruskiptajöfnuður er alltaf kallaður við-
skiptajöfnuður. Björn Ólafsson er stundum
kallaður Einar Arnórsson (í myndatextum;
þeir eru held ég ennþá hroðvirknislegri en
meginmálið og stangast stundum á við það)
og öfugt. Prósentureikningur er á fleiri en
einum stað einfaldlega vitlaus. Þær tvær
myndir sem ég gáði að í myndaskránni, nr.
78 og 129, eru þar fljótt á litið hvorug, en sú
fyrri mun dyljast þar undir númerinu 79
vegna einnar af ótal prentvillum bókarinn-
ar. Ekki finnast heldur heimildavísanir fyrir
því atriði hagsögukaflans sem ég held að sé
merkilegast, nefnilega fyllri upplýsingum en
ég hef áður séð um afskipti Breta af gengis-
skráningu á íslandi (bls. 151; sú umræða lítur
nú ekki út fyrir að vera merkileg samt, fyrr
en maður áttar sig á að höfundur meinar
gengishœkkun þegar hann skrifar gengis-
felling).
Svona mætti halda áfram nærri því enda-
laust. Skaði hvað mikið af góðri og gildri
vinnu við efnisaðdrætti til þessarar bókar
nýtist illa vegna hroðvirkni í úrvinnslunni.
4 HELGARPÓSTURINN