Helgarpósturinn - 13.12.1984, Blaðsíða 8

Birgir Sigurðsson rithöfundur:
Almenningur
les bækur
Bókaútgáfa á íslandi kemst jafnan
í brennidepil þjóðfélagsumræðu
einn eða tvo síðustu mánuði hvers
árs, þegar útgefendur senda bækur
sínar á markað. í ár er mönnum tíð-
rætt um að ,,bókin“ eigi nú mjög í
vök að verjast og að að henni sé sótt
úr ýmsum áttum: Stjórnvöld pína
hana með skattlagningu þannig að
verð bóka er kannski orðið of hátt.
Efnahagsástandið á Fróni er nú
með þeim endemum, að venjulegt
launafólk verður að hugsa sig vand-
lega um, ætli það að eignast bók til
að gleðja sig við um jólin. Og sú upp-
lýsta alþýða sem áður las þessi reið-
innar býsn er nú búin að snúa baki
við bókinni og starir sig rauðeygða
á myndspólur og kvikmyndir — hef-
ur ekki lengur tíma eða nennu til að
fletta bókarsíðum.
Reyndar vill sá sem hér skrifar
ekki taka undir neinn söng um
dauða bókarinnar, því að góð bók
mun áfram verða talin brúklegur
miðill — og ekki er að sjá að bókaút-
gefendur, hvað þá rithöfundar, séu
á þeim buxunum að leggja upp
laupana. Einhverja trú hafa þeir enn
á lesendum, því að rithöfundur án
lesenda þrífst naumast lengi og út-
gefandi varla heldur.
„Ég lít á þessa video-væðingu sál-
arinnar, sem nú blasir við okkur
sem eins konar skítmokstur í poka,“
sagði Birgir Sigurðsson rithöfundur
og varaformaður Rithöfundasam-
bands íslands, þegar blaðamaður
ræddi við hann um breytt viðhorf í
bókarmálum.
„Þessi poki Sem ég hugsa mér, er
mannleg vitund. Og mannleg vit-
und sem er fyllt af rusli fyllist jafn-
framt af tómleika. Og sá tómleiki
verður ekki burtu tekinn með því
að moka enn meira rusli. Það verð-
ur þannig afturhvarf til bókarinnar
— eða einhvers jafngildis hennar."
Birgir hefur augsýniiega óbilandi
trú á því að á íslandi sé vakandi
áhugi fyrir hendi og vilji fólks til að
fyigjast með störfum rithöfunda.
Hann vinnur dag hvern við skriftir,
er kominn í skrifkompu sína í rauða-
býtið og vinnur þar til hann er úr-
vinda.
„Eiginlega óttast ég enga sam-
keppni við bókina. Það getur að
vísu verið að þessa dagana séum
við að tapa orrustu. En við erum
ekki að tapa neinu stríði. Það er
nefnilega þannig með þessa nýju af-
þreyingarmiðla, svo sem mynd-
bönd, að það er sama hversu góða
hluti þeir færa áhorfandanum —
það næst aldrei þetta trúnaðarsam-
band sem ríkir á milli góðs höfundar
og góðs lesanda.
Því er þó ekki að leyna, að nú eru
nokkuð erfiðir tímar. Það er núna
sem flóðgáttir ruslatunnunnar hafa
opnast. Jafnframt vil ég benda á —■
og raunar undirstrika mitt í þessari
umræðu um tapaða orrustu — að
það er mikill misskilningur að al-
menningur lesi ekki. Aðsókn að
bókasöfnum segir sína skýru sögu.
En það getur afturámóti verið að
fólk kaupi ekki eins mikið af bókum
og áður. Menntamönnum, þeim
sem aðeins umgangast sína líka,
hættir svo oft til að vanmeta al-
menning. Almenningur er ekki
sauðheimskur að glápa á mynd-
bönd alla daga. Fjöldi fólks vill lesa
og eiga bækur. Straumur fólks í
bókaklúbbana sýnir þetta m.a. Það
er fyrir hendi rík þörf á að eignast
bækur, að hafa þær hjá sér. En bæk-
ur eru einfaldlega of dýrar.
BÓKIN - KJARNI
ÞJÓÐMENNINOAR
Það er sorglegt, að á meðal þjóðar
sein hefur haft bókina, skáldskap-
inn, sem kjarna sinnar menningar
um aldir og þar sem bækur hafa
verið tilfinningalega dýrmætustu
eigur manna, að þar skuli nú vera
svo komið að stór hluti þjóðarinnar
hefur ekki efni á að eignast bók.
Þessu verður að breyta," segir Birg-
ir með þunga. Við spyrjum þá —
hvernig? Eiga stjórnvöld að skipta
sér af þessu fjöreggi menningarinn-
ar? Vantar okkur menningarpóli-
tík?
„Ég hef alltaf verið efins um
menningarpólitík," segir Birgir.
„Að minnsta kosti ef sú pólitík er
harkalega rekin. En hið opinbera
verður að hafa einhverja menning-
arlega viðmiðun. Það sýnist ekki
ósanngjarnt að í þeirri viðmiðun fel-
ist meðal annars það, að fólk hafi
efni á að eignast bók, að fólk geti
eignast dýrmætan skáldskap.
Fyrsta stigið í átt að þessari við-
miðun er að fella niður söluskatt af
bókum."
EINLÆGNI OG TRÚMENNSKA
í tæknivæddu þjóðlífi og heimilis-
lífi nútímans eru menn að gera því
skóna, að hlutverk rithöfunda hljóti
að breytast — að þeir verði reknir út
úr sínum rykugu skonsum og fengin
tölva í stað blýants?
„Hlutverk rithöfundar breytist í
eðli sínu ekki. En það má vel vera
að aðferðir hans breytist, aðferðir
hans við að koma skáldskap sínum
frá sér. En í raun er þetta ósköp ein-
falt: Maðurinn kemst aldrei hjá því
að sýna einlægni, trúmennsku við
sjálfan sig, ef hann ætlar ekki að
verða trúður eða lifandi tæknibrella
í apparatinu miðju. Ég held að eftir
því sem tæknin verður meira yfir-
þyrmandi vegna þess að markaðs-
öflin stýra henni, þá leiti menn jafn-
vel til bókarinnar, flýi undan tækn-
inni. Það stendur nefnilega yfir stríð
um sálir. Ég er bjartsýnismaður. Ég
álít að það sé ekki mögulegt að um-
móta manneskjuna eftir einhverj-
um stjórnarfars; eða efnahagsleg-
um forsendum. Ég held að 1984 geti
aldrei orðið algjör veruleiki. En
vissulega sjáum við 1984-einkennin
allt í kringum okkur. A meðan einn
maður þorir að segja já eða nei sam-
kvæmt sinni eigin sannfæringu og
það þótt líf hans og limir séu í hættu
vegna hennar, þá verður mann-
eskjan ekki drepin. Og þar með ekki
skáldskapurinn.
Ég sé í ungu fólki núna nákvæm-
lega sömu þörfina fyrir vináttu, ást
og einlægni og þegar við þau eldri
vorum ung.
BJARTSÝNT, UNGT FÓLK
Ég verð núna sí og æ var við áhuga
ungs fólks sem ég umgengst á eldri
höfundum. Okkur, þeim eldri, hætt-
ir til að gleyma því að börn hafa sín-
ar þarfir og það eru þarfir sem
hvorki við né útgefendur stjórnum.
Mér finnst t.d. að unga kynslóðin sé
ekki eins þrúguð af svartnætti tíðar-
innar sem grúfir yfir heiminum —
eins og mín kynslóð var. Það er
eins og æska nútímans gefi sér
meiri frið til að lifa sem einstakling-
ar og njóta þess að vera til — fremur
en mín kynslóð gerði. Þegar ég var
ungur var eins og atómsprengjan
væri þegar fallin í sálum okkar. Við
vorum eins og einhver örverpi
atómsprengjunnar. „Við“, segi ég
og vil þó ekki viðurkenna að ég falli
í þennan hóp örverpa."
Birgir sýnir blaðamanni merki
um að hann vilji hverfa aftur inn í
vinnukompu sína, horfir áhyggju-
fullur á athugasemdir á blaði eins og
hann berjist við að halda hugsana-
þræði sem blaðamaður var svo
frekur að rjúfa. Svo ég spyr bjart-
sýnismanninn Birgi hvers vegna
hann skrifi: „Fyrst og fremst gerir
maður þetta fyrir sjálfan sig og sinn
eigin sannleik. Ef svo vill til að ein-
hver eða einhverjir aðrir eru sam-
mála mínum sannleik, þá er það
ágætt — en það er ekkert sem rit-
höfundur á heimtingu á.“
BARNABOKMENNTIR
Barnabœkur í skólum
Sölvi Sveinsson:
Barnabækur í skólum.
Kennsla barnabókmennta í skólum er til-
tölulega nýtilkomin og að mestu líklega
bundin við framhaldsskóla. Boðið er upp á
námskeið í barnabókmenntum í flestum fjöl-
brautaskólum og sumum menntaskólum;
raunar eru barnabækur skyldunám í Fóstur-
skólanum og á uppeldisbrautum í öðrum
skólum. Og í Háskólanum og Kennarahá-
skólanum geta stúdentar lagt stund á þessar
bókmenntir að einhverju leyti. Tilgangur
kennslunnar er auðvitað sá, að væntanlegir
uppalendur, foreldrar, fóstrur og kennarar,
hafi einhvern grundvöll að byggja á þegar
þeir velja bækur handa börnum og ungling-
um. Fjallað er um bækur í sögulegu sam-
hengi, svo nemendur fái sýn yfir hið helsta,
sem börnum og unglingum hefur verið boð-
ið upp á, auk þess sem lesnar eru allmargar
bækur af ýmsu tagi. Þetta er sérstæð
kennsla að því leyti, að þorri nemenda er á
unglingsaldri eða litlu eldri. Námsefnið er
þeim því að nokkru leyti tamt, á sinn hátt, en
þeir nálgast það nú frá öðru sjónarhorni.
Þá er þess að gæta, að barnabækur eru
ekki lítill hluti þeirra bókmennta, sem gefn-
ar eru út ár hvert. Af 1179 titlum í Bókaskrá
Landsbókasafns fyrir árið 1981 eru 159 ætl-
aðir börnum, þar af 128 skáldsögur, raunar
flestar stuttar. En þetta eru ekki ómerkilegri
bækur en aðrar, og því er jafnsjálfsagt að
nemendur lesi nokkur sýnishorn þeirra sem
annarra bókmennta.
Þegar kennsla barnabókmennta hófst var
engin barnabókmenntasaga til, og baukaði
hver í sínu horni, en 1981 kom út rit Silju
Aðalsteinsdóttur, íslenskar barnabœkur
1780—1979, mikið að vöxtum (402 bls.) og
nauðsynleg handbók öllum þeim, sem við
barnabækur sýsla. Þar er rakin saga barna-
bóka heima og erlendis, og fjallað um flestar
greinir þeirra bókmennta, sem börnum hafa
verið ætlaðar, dæmisögur, þjóðsögur,
ævintýri, bernskuminningar, afþreyingar-
sögur, fræðibækur, raunsæjar skáldsögur,
myndabækur o.s.frv. Framsetning er öll
skýr og hressileg, vitnað er í fjölda rita og
myndir prýða bókina, flestar úr barnabók-
um. Auðvitað eru ekki allir sammála dóm-
um Silju um einstakar bækur eða höfunda,
en það hnikar ekki því, að Islenskar barna-
bækur 1780—1979 er náma fróðleiks um
börn og bækur; vonandi verða menn seint
sammála um gildi allra bóka og höfunda. í
lok ritsins er geysihagleg skrá yfir íslenskar
barnabækur. Slíkar skrár láta að jafnaði lítið
yfir sér á prenti, en þeir einir vita sem í hafa
komist, hvaða vinna liggur að baki. Bóka-
skrár verða seint fullþakkaðar, því að þær
spara öðrum einatt mikla leit og fyrirhöfn.
Og nú er komið á markað kennslukver um
barnabókmenntir eftir Silju, Bókmennta-
kver Máls og menningar. Barnabók-
menntir, eins konar skemmri skírn í fræð-
unum. I formála segir Silja, að það sé „til-
raun til að búa til námskeið í barna- og ungl-
ingabókmenntum, en því er ekki ætlað að
vera forskrift heldur safn ábendinga sem
nota má að vild". Kverið er 48 bls. og skiptist
í 5 kafla, almennan inngang, ævintýri og
dæmisögur, myndabækur og teiknimynda-
sögur, bækur handa ungum lesendum og
loks skáldsögur. í hverjum kafla eru skil-
eftir Sölva Sveinsson
greiningar og farið nokkrum orðum um
sögu hverrar greinar eða gildi hennar, vikið
að einstökum verkum og sett upp greining-
ardæmi. Hverjum kafla fylgja síðan mörg
verkefni. Auk þess eru nokkrar myndir úr
barnabókum og fylgja þeim ágætar ábend-
ingar.
Þetta erfurðuefnismikið kver og verkefni
það mörg, að ekki er ætlandi að fara yfir þau
öll á einu misseri, enda bókin ætluð til úr-
vals. Gert er ráð fyrir að hver og einn hafi
talsvert svigrúm til bókavals, sem er til
hægðarauka að því leyti að sum rit sem vís-
að er á eru nú harla torfengin (t.d. Bjössi á
Tréstöðum). Á hinn bóginn krefst þetta fyrir-
komulag meira skipulags, svo að tiltekin
markmið náist. Ég hef frekar kosið að leggja
fram ákveðna skrá um einstakarTiækur og
höfunda. Hún er lögð til grundvallar, en auk
þess leggja nemendur sjálfir til bækur í púkk-
ið.
Verkefnin í kverinu eru það ítarleg, að all-
ir geta fundið eitthvað við hæfi. Ég hef
ákveðnar efasemdir um að nákvæm grein-
ing bóka sé til góðs, og þykist auðvitað
byggja á reynslu. Þegar verkum er sundrað
til að kanna innviði þeirra týnist söguþráð-
urinn ósjaldan, og í huga fjölda nemenda
verður greiningin markmið í sjálfri sér, en
ekki sem tæki til þess að beita á bækur. Væn-
legast er að velja úr einstök atriði, sem best
henta hverri sögu, fá en afmörkuð. Þó skal
ég enga dul draga á það, að greiningin í
skáldsögukaflanum dregur einkar vel fram
muninn á góðum og vondum bókum og gæti
vel hentað eldri nemendum.
Að öllu samanlögðu er barnabókmennta-
kverið handhægt í kennslu, þar er þjappað
saman fróðleik og lögð fram verkefni, sem
allir geta moðað úr. Að lokinni yfirferð ættu
nemendur að hafa öðlast sæmilegt yfirlit yfir
barnabækur fyrr og nú, lesið tilteknar bæk-
ur og sögur að eigin vali og lagt á þær mat.
8 HELGARPÓSTURINN