Helgarpósturinn - 13.12.1984, Blaðsíða 20

BÓKMENNTIR
Lœsilegir heimildaþœttir
Elías Snœland Jónsson:
ALDARSPEGILL. ÁTÖK MILLISTRÍDA
Bók Elíasar geymir fjóra ótengda sögu-
þætti, um og yfir 50 síður að lengd.
Ótengda efnislega, en ekki ósamstæða.
Þrír gerast á sama tíma, skömmu eftir 1930,
og hinn fjórði nokkrum árum áður. Þrír
byggjast að verulegu leyti á lögreglurann-
sóknum og sakamálum, og allir eru sann-
fræðilega unnir, án þess að skáldað sé í eyð-
ur, þótt hins vegar sé fyllsta rækt lögð við
lipra og aðgengilega frásögn, og tekst Elíasi
það mætavel.
Síðasti þátturinn, sá sem ekki styðst við
gögn dómstóla, fjallar um hinn alræmda
nauðungarflutning Hannibals Valdimars-
sonar frá Bolungavík vorið 1932. Þar var þá
verkfall. Hannibal var frammámaður Alþýðu-
sambands Vestfjarða, og beittu atvinnurek-
endur sér fyrir því að bægja honum frá af-
skiptum af verkfallinu.
Heimildaskrá Elíasar sýnir, að hann hefur
ekki notað þátt um þennan atburð, nokkuð
áþekkan hans eigin frásögn, sem birtist fyrir
nokkrum árum í bók um Gúttóslaginn eftir
Ólaf R. Einarsson og Einar Karl Haraidsson.
Það er að vissu leyti tvíverknaður að hann
skuli nú hafa unnið þetta efni upp að nýju, en
hann gerir það ágætiega og að ýmsu leyti
rækilegar en þeir hinir. M.a. styðst hann við
frásögn Hannibals sjálfs. Svo rekur hann
töluvert af einkar óþveginni ritdeilu Vest-
fjarðablaðanna um málið, og kann að vera
umdeilanlegt hve mikið hann tekur upp af
persónulegum svívirðingum um málsaðila.
Þátturinn frá þriðja áratugnum fjallar um
smygl á spíritus, sem mikið virðist hafa verið
fluttur inn frá Þýskalandi á bannárunum.
Sagt er frá nokkrum smyglmálum, en aðal-
lega einu mjög stóru og flóknu. Lögreglu- og
dómsrannsóknir eru þar aðalheimildirnar.
Ekki koma þar öll kurl til grafar, a.m.k. 1500
lítrar af spíra voru geymdir á Hornströndum
án þess dómstólar upplýstu hvað um þá
varð, og má nú vænta þess að gamlir Horn-
strendingar kunni að botna sögu Elíasar.
Minningar í lágmarki
Gylfi Gröndal:
VID ÞÓRBERGUR.
Margrét Jónsdóttir, ekkja Þórbergs
Þóröarsonar segir frá.
Eins og margir vita er Margrét Jónsdóttir,
„Mammagagga", bæði merkileg persóna út
af fyrir sig og hefur gegnt merkilegu hlut-
verki í bókmenntasögunni sem eiginkona
Þórbergs, vafalaust virkara hlutverki en ger-
ist um maka rithöfunda. Minningabók henn-
ar hlýtur því að vekja athygli.
Og víst verðskuldar bókin athygli. Hún er
prýðilega læsileg, og ýmislegt er líka í henni
fróðlegt, en þó minna en sumir lesendur
kynnu að æskja. Sem æviminningar Mar-
grétar og sem upplýsinganáma um þau Þór-
berg er bókin nefnilega í efnisminnsta lagi.
Þetta eru svona glimps, neisti og neisti, eng-
in samhangandi frásögn.
Bókin er 30 smákaflar, 4—10 síður. Allir
geyma þeir eitthvað af raunverulegu minn-
ingaefni, en það er ekki alls staðar mikið.
Rýrast er það í kafla sem helgaður er Jóni
Thoroddsen (Skúlasyni) skáldi. Þar hefur
Margrét eftir Þórbergi hve illa honum hafi
orðið við helfregn Jóns, en hann dó löngu
áður en þau Þórbergur kynntust. Einnig
hvernig hún sjálf frétti lát hans. Úr þessu
verður heill kafli með því að nota minning-
argrein Þórbergs um Jón og rifja upp heil-
mikið um fjölskyldu hans og æskuheimili, al-
kunnan fróðleik, hvort sem Margrét hefur
nú munað þetta eða Gylfi gáð í bók. Það sem
nýtt er eða persónulegt frá Margréti í þess-
um kafla tekur minna rými en ein saman
upptalningin á systkinum Jóns. í kafla um
Bréf til Láru eru hlutföllin hagstæðari og
smá-upprifjanir Margrétar býsna merkileg-
ar. En uppistaðan í kaflanum er sótt í Þjóð-
viljagrein um Láru og svo í bókina sjálfa.
Að vefa svona saman er íþrótt sem enginn
kann betur en Gylfi Gröndal, enda þraut-
reyndur viðtalsbókahöfundur. Hann leggur
allt efnið í munn Margréti, lætur sem hún
þylji yfir sér allar tilvitnanir, ættfærslur
o.s.frv. Hann gerir hvern kafla að afmark-
aðri og vel upp byggðri heild. Hann stráir
um textann tilsvörum, væntanlega orðrétt-
um eftir Margréti, sem hafa mjög sterkan og
skemmtilegan persónulegan blæ. Þau eru
samtals lítið brot af bókinni, en verða samt
mótandi fyrir hana og réttlæta þá staðhæf-
ingu káputextans að bókin sé „lifandi og
snjöll lýsing á sterkum og litrikum persónu-
leika“.
í öðrum köflum eru lengri og heillegri frá-
sagnir Margrétar sjálfrar, en mjög mikið af
þeim varðar dulræn atvik af einu eða öðru
tæi sem hent hafa hana sjálfa eða vini henn-
ar og ættingja. Það er gagnfróðlegt að sjá
hve miklu hlutverki slík atvik hafa gegnt í
eftir Helga Skúla Kjartansson
Þessi þáttur er. einna þyngstur aflestrar í
bókinni, vegna þess að atburðarásin er bæði
flókin í sjálfu sér, verður óljósari fyrir það að
mannanöfnum er sleppt (sem þó er laukrétt
að gera), og Elías kýs að segja frá atvikum í
þeirri röð sem þau upplýsast, sem sagt að
fylgja yfirheyrslunum nokkurn veginn í
tímaröð, sem kallar fram spennu, en flækir
hins vegar málið með lausum endum og
fölskum vísbendingum. Ég held að spennan
réttlæti alveg flækjurnar.
Fremsti og lengsti þátturinn fjallar um mál
nokkurra andalækna og straum- og skjálfta-
lækna sem sættu kærum fyrir skottulækn-
ingar eftir að hert var á banni við þeim 1932.
Dómsmálin eru rakin eftir sínum gögnum og
talsvert gripið niður í blaðadeilur sem um
þau snerust. Miðað við ótæpilegar tilvitnanir
í blaðadeilur um Hannibalsmálið er samt
furða hvað Elías tekur lítið upp af hinum frá-
bæru deilugreinum Vilmundar landlæknis
gegn andalæknunum; þó trakterar hann
okkur á nokkrum helstu gullkornunum.
tilveru Margrétar og í heimilislífi þeirra Þór-
bergs. Frá einhverjum þeirra hefur áður ver-
ið sagt á prenti, en meirihlutanum ekki, að
ég best veit.
Á kápu er lofað frásögnum af ástamálum
Margrétar í Reykjavík. Jú, þar er ástarljóð til
hennar eftir nafngreindan mann og ögn
meira. Svo er Margrét komin á áttræðisald-
ur, og þá er allt i einu til einhver „Jón Þór
Einarsson, sonur minn“. Sem hverfur úr sög-
unni jafnskjótt og hann birtist. Þetta eru sem
sagt engar samfelldar æviminningar og eng-
in yfirheyrsla um einkamál.
Á kápu er líka — alveg réttilega — talað
um „konuna sem gerði honum kleift að
stunda sína list heill og óskiptur". Undir
þann punkt fellur alveg prýðileg lýsing á því
hvað Þórbergur varð undrandi þegar Mar-
grét ákvað skyndilega að kaupa þeim íbúð og
var þá búin að öngla saman fyrir útborgun-
inni. En þetta er líka nánast það eina um fjár-
mál þeirra hjóna, svo að ég er jafn-undrandi
á þessu og Þórbergur sjálfur þó ég hafi lesið
Þá er einn þáttur ónefndur: „Slagurinn um
hakakrossinn", og fjallar um þrjú mál, tvö
sprottin af óvirðulegri meðferð kommúnista
á hakakrossfánum, á Siglufirði og í Reykja-
vík, eftir að þýskir nasistar gerðu það flokks-
merki sitt að opinberum stjórnarfána, en hið
þriðja spratt af ádeiluskrifum Þórbergs Þórð-
arsonar um þá sömu nasista og leiðtoga
þeirra í Alþýðublaðið. Rauði þráðurinn er
kröfur Þjóðverja eða fulltrúa þeirra um refs-
ingar fyrir þetta athæfi allt saman, og hin
skilningsríka afstaða íslensku stjórnarinnar
og sjálfs Hæstaréttar til þeirra krafna. Sam-
úð Elíasar er greinilega með Þórbergi og Al-
þýðublaðinu, engin með Hitler eða Hæsta-
rétti, óljósara um kommúnista. (Á sama hátt
nýtur Hannibal fulls stuðnings höfundar og
fylgismenn hans, en vægrar andúðar kennir
í garð spírasmyglara og andalækna, þótt
þeir þættir séu í sjálfu sér miklu hlutlausari.)
í formála er óljóst gefið í skyn að fleiri
bækur áþekkar muni fylgja á eftir, og væri
þá vel: Þessi lofar góðu.
Þannig dregur Margrét býsna þröng mörk
um það sem hún lætur hafa eftir sér. En þeg-
ar þau Gylfi fara að rifja upp atburði sem
Þórbergur lýsir sjálfur í bókum sínum eða
kunnir eru á annan hátt (t.d. samstarf Þór-
bergs við Matthías Jóhannessen, samband
hans við Viðfjarðar-Skottu og Lilluheggu,
eða Baltikaför þeirra hjóna), þá kann Mar-
grét að leggja orð í belg á eftirminnilegan hátt
og leggja í púkkið fróðleikskorn sem betra er
að eiga en týna. Þess vegna er sjálfsagt fyrir
alla Þórbergsunnendur að lesa minningar
Margrétar.
Gylfi Gröndal er ekki bara flinkur skrásetj-
ari, eins og ég vék að fyrr í þessu máli, held-
ur kann hann líka að vanda sig. (Hvílík bless-
uð viðbrigði fyrir ritdómara í jólatörn.) Alls
konar frágangsatriði eru í prýðilegasta lagi,
og ég get aðeins bent á tvo hnökra: íslenski
textinn af grafskrift Þórbergs hefur varla
verið sunginn við útför hans undir sama lagi
og esperantótextinn, því að hann heldur
ekki bragarhættinum í þýðingu. Og áður
óbirt vísubrot eftir Þórberg, „Skúffelsi", er
birt með ritvillu sem spillir brag, en réttur
texti sést á mynd af handriti Þórbergs. Ann-
ars á Gylfi þakkir skildar fyrir fyrsta flokks
handverk, og þau Margrét bæði fyrir bók
sem vert er að lesa, þótt færra standi raunar
í henni en við, lesendurnir, myndum allra
helst kjósa.
18
Ydd og Orð sem
elta fugla
Þessa taugaspennudaga,
þegar höfundar og útgef-
endur bíða eftir viðtök-
um bókakaupenda og gagnrýn-
enda veröur það að teljast at-
hyglisvert áræði af litlu forlagi að
senda frá sér Ijóðabækur —
þennan viðkvæma gróður úr kál-
garði bókmenntanna, því sjald-
gæft er að Ijóðabækur seljist í
viðlíka mæli og reyfarar eða ævi-
sögur. „Ydd" heitir nýjasta
Ijóðabók Þórarins Eldjárns.
Órímuð Ijóð, en þótt svo sé þarf
enginn að óttast að Ijóð Þórarins
séu ekki eftirminnileg og hnyttin.
Árni Larsson gefur nú út tvær
Ijóðabækur. Langt er síðan
heyrðist frá Árna á Ijóðamarkaði,
en hann er einkar smekkvís og
fágaður höfundur. „Orð elta
fugla" og „Góðvonarhöfuð"
heita bækur hans. Ljóðvinir fá
einnig í hendur Ijóðasafn
Þorsteins frá Hamri, allar átta
Ijóðabækur hans sem spanna yfir
um þrjá áratugi. Það er Iðunn
sem gefur safnið út, heilmikinn,
fallegan doðrant eins og hæfir
þessu góða skáldi.
21
MAÐUR OG
Er lif mannsins ferðalag innan
um tákn og myndir, sem hann
getur aldrei skilið til fulls, nema
hann skilji sjálfan sig fyrst? í
verki Vésteins Lúðvikssonar,
Maður og haf, er spurt um
frumskilyröi mannlegs lifs, um
möguleika mannsins til aö skilja
ÁRNI BERGMANN
ÞEL
Hvað kom fyrir Einar á Spáni?
Hvers vegna lifir Una eins og
með hálfum huga? Sögumaður
þessarar sérstæðu og spenn-
andi skáldsögu reynir að ráða i
rúnirnar — og áttar sig um leið á
eiginlifi.
Svið Þels er ísland og Spánn,
og upprifjanir og bein frásögn
skrifast á. Óvenjuleg bygging
sögunnar magnar spennuna
stig af stigi, og söguefnið lætur
engan ósnortinn.
Álfrún Gunnlaugsdóttir hefur
áður sent frá sér smásagna-
safniö Af manna völdum
(1982), sem hlaut mjög góða
dóma.
Verökr. 778.—
Félagsverö kr. 661.—
MEÐ
KVEÐJU FRÁ
DUBLIN
Óvænt ástarævintýri i Suður-
Frakklandi veróur til að rifa
Björn, aðalpersónu þessarar
óvenjulegu sögu, úr friðsælum
hvunndagsheimi hins miðaldra
kennara. Hann eltir stúlkuna til
irlands, þar sem hann kemst i
samband við skæruliða irska
lýðveldishersins. Þegar Björn
snýr aftur til isiands, er hann
flæktur i átök, þar sem engum
erhlift.
VÉSTEINN LÚÐVIKSSON
nýjar
ISLENSKAR
SKÁLDSÖGUR
ÁLFRÚN GUNNLAUGSDÓTTIR
Með kveðju frá Dublin er
bæði spennandi og umhugsun-
arverð skáldsaga eftir Árna
Bergmann, sem áður hefur sent
frá sér endurminningarnar
„Miðvikudagar i Moskvu'' og
skáldsöguna „Geirfuglarnir".
Bók Árna verður gefin út
bæði innbundin og sem UGLA.
Verökr. 778.—
Félagsverö kr. 661.—
UGLU-verökr. 398.—
HAF
aðstæður sinar, sambúð við
annaö fólk og ekki sist sitt innra
sjálf. i þessari sögu er kafað i
sálardjúpin eftir leiðum skáld-
skaparins.
Maður og haf gerir kröfu til
lesenda sinna og launar þeim
vel.
Verökr.698,—
Félagsverö kr. 593,—
cjefutn cjóðar bœkur
og menning
20 HELGARPÓSTURINN