Helgarpósturinn - 13.12.1984, Blaðsíða 23

Barth segist vinna fimm daga vik-
unnar og taka sér frí tvo daga um
helgar. Það er næsta fátítt að höf-
undar, þeir sem hafa lifibrauð sitt af
samningu einvörðungu, taki sér
helgarfrí — John Barth segist vinna
að skáldsögum fjóra daga heima hjá
sér, en þann fimmta, þ.e. föstudag-
inn í hverri viku, fari hann út í sum-
arhús sitt og skrifi greinar. Afrakst-
ur þessarar föstudagsvinnu er ein-
mitt að koma út um þessar mundir
og nefnist einfaldlega „Föstudags-
bókin“.
Nóbelsverðlaunaskáldið Saul
Bellow á tvær ritvélar, báðar eld-
gamlar. Á aðra þeirra skrifar hann
skáldverk. Hin er til að skrifa á bréf,
greinarog fyrirlestra. John Updike
byrjar að skrifa hvert nýtt verk með
blýanti, skrifar uppkast númer tvö á
rafmagnsritvél og endanlega gerð
bókar á tölvu.
RÉTT UMHVERFI
John Updike hefur fjögur vinnu:
herbergi heima hjá sér í Boston. í
einu þeirra er aðeins lítið borð og
hægindastóll. Þar les Updike. í öðru
herbergi er tölva hans, sem hann
notar helst við að skrifa esseyjur og
gagnrýni. í þriðja herberginu er að-
eins gamalt skrifborð og stóll og út-
sýni yfir hafið. Þar situr hann þegar
hann skrifar með „mjúkum blý-
anti“. í þriðja herberginu er ritvélin
og þar skrifar hann bréf og „talar
við blaðamenn". Updike segist
gjarna skrifa með blýanti: „Vegna
þess að þegar ég skrifa á rafmagns-
ritvél eða tölvu, finnst mér að ég
eyði svo miklu rafmagni. Með blý-
anti er ég aðeins að eyða mínum
eigin tíma.“
Fæstir rithöfundar geta haldið sig
með fjögur vinnuherbergi. Ismaei
Reed segist skrifa alls staðar, hvar
sem er — á kaffihúsum, í flugvélum,
á biðstofum og skrifar þá á servíett-
ur, aftan á reikninga og umslög.
Kurt Vonnegut segist helst hvergi
geta skrifað nema á efstu hæð til-
tekins húss á Manhattan. Stephen
King situr uppi á hlöðulofti í Maine.
Joyce Carol Oates hefur tvö herbergi
til að vinna í. Annað er bjart og rúm-
gott. Þar situr hún með blýantinn
sinn. „En ég skrifa ekki mikið þar.
Ég hugsa og pára hjá mér athuga-
semdir." í hinu herberginu er
þröngt og þar hefur hún ritvélina.
Isaac Bashevis Singer vinnur í
dagstofunni í blokkaríbúðinni sinni.
„Ég hef ekki skrifstofu," segir hann.
„Þegar ég hef fengið mér morgun-
verð sest ég í stólinn minn með
skrifblokk og skrifa á milli þess sem
ég svara í símann. Stundum skrifa
ég eitt orð og síminn hringir. Svo
skrifa ég annað orð og síminn hring-
ir.“ Hann vill ekki fá sér símsvara
eða símaþjónustu — „vegna þess,“
segir hann — „að þeir sem hringja
vilja heyra það sem ég hef að segja
beint úr kjafti hestsins."
John Irving segir: „Ég ólst upp í
stórri fjölskyldu. Og maður hefði
þurft að vera að gera eitthvað ákaf-
lega merkilegt til að fá að loka sig af
einn í herbergi — eitthvað merki-
legra, miklu merkilegra, heldur en
að sitja og skálda sögur. Sem stend-
ur skrifa ég í borðstofunni heima hjá
mér. Mér líður ágætlega þar. Áður
vann ég í lítilli herbergisskonsu. Og
þegar ég bjó í Vermont skrifaði ég
úti í garðskúr. Ég held að mér
myndi líða illa í stóru vinnuher-
bergi. Það er nóg að hafa vegg — og
engan glugga. Til hvers þurfa menn
útsýnið? Á hvað þurfa menn að
glápa annað en pappírinn?"
MORGUNNINN ÞÝÐINGARMIKLI
Flestir rithöfundar leggja áherslu
á, að vinnuaðstaðan sé kannski ekki
það þýðingarmesta, miklu fremur
næðið — næðið í kringum þá á
heimilinu — að þeim gefist kostur á
að standa utan við erjur og þras,
vakna eins og saklaus börn hvern
morgun, því að morgunninn er sá
tími dagsins þegar hugurinn er
ferskastur og best gengur að einbeita
sér.
„Ég vakna yfirleitt mjög
snemma," segir Saul Bellow. „Og
ég vakna við hugsanir um það efni
sem ég vinn að hverju sinni. Ég ligg
í rúminu og vakna hægt og hægt og
það er eins og ég þreifi mig áfram
nær viðfangsefni dagsins, nær og
nær. Síðan tek ég til starfa og ég
vinn þangað til ég er útkeyrður —
ég lít ekki á klukkuna — en yfirleitt
er ég alveg tæmdur og búinn að
vera um eitt leytið. Þá hef ég ekkert
meira að segja þann daginn og þau
vandamál sem ég skil við þegar ég
stend upp frá vinnunni halda áfram
að togast á innra með mér það sem
eftir lifir dagsins." Bellow kennir
fulla kennslu við háskóla Chicago-
borgar, en kennslustundir hans eru
allar síðdegis. „Ég er ferskastur og
einbeittastur á morgnana," segir
Bellow. „Þess vegna skrifa ég á
morgnana." John Barth hefur svip-
aðar venjur. Hann skrifar árdegis,
kennir síðdegis við háskóla — „eða
ég skemmti mér bara við að lesa
prófarkir eða vinna í texta á annan
hátt".
„Ég vinn svo að segja án afláts,"
segir Joseph Heller. „Ég geri mér
aldrei neitt til dundurs — gef mig
aldrei að neins konar frístundaiðju.
Helgar skipta mig þannig engu,
enda sýnist mér að fæstir viti hvað
þeir eigi af sér að gera á sunnudög-
um.“ Heller skrifar í áhlaupum og
aldrei lengur en tvær klukkustund-
ir í einu. Hann hefur aldrei skrifað
neina bók nema einu sinni. „Ég
mæli ekki með minni aðferð. En
sjálfur get ég ekki unnið öðruvísi.
Ýfirleitt sest ég niður með setning-
arnar mínar fullmótaðar í kollinum
— ég hugsa í örstuttum köflum."
ORÐAMASKÍNAN
Stephen King er maður nefndur.
Hann skrifar bækur sem eru yfir-
leitt þykkar og þungar eins og múr-
steinar — og fjalla allar um hrylling
og annarlega viðburði. Hann hefur
verið tískuhöfundur í Bandaríkj-
unum nokkur undanfarin ár og
virðist geta framleitt spennandi
texta rétt eins og væri hann orða-
maskína. Hann skrifar 2.500 orð
hvern dag nema jóladag, þakkar-
gjörðardaginn, fjórða júlí og af-
mælisdaginn sinn. Hann vinnur
helst að morgni til og þá við undir-
leik dynjandi rokktónlistar. „Ég er
bestur á morgnana. Þá veit ég ná-
kvæmlega hvað ég ætla að skrifa. Á
kvöldin og um nætur fæ ég góðar
hugmyndir og sit þá gjarna og
skrifa, en þessi næturvinna er þó
mest dund. Á kvöidin er ég eins og
maður sem smíðar skip innan í
flösku — ég dunda. Kvöldvinnan fer
oft í súginn. Einu sinni fleygði ég
fimm hundruð síðna handriti sem
ég hafði verið að „dunda" við á
kvöldin — ég komst einfaldlega
ekki áfram með þá sögu.“
Joyce Carol Oates sagði einhverju
sinni að hún skildi ekki spurningar
um það hvenær eða hvernig hún
ynni: „Ég vinn alltaf," sagði hún.
„Það mætti eins spyrja manneskju
hvort hún andaði. Eða hvort hún
borðaði á sunnudögum. Mér finnst
miklu skemmtilegra að skrifa
heldur en að borða eða sofa.“
Venjulegum, dauðlegum mönn-
um fer gjarna svo, þegar þeir verða
að fylla autt blað með orðum, að
þeim fallast hendur. Og til eru þeir
sem eru hræddari við pappír og rit-
vél heldur en morðvopn. Það fólk
hlýtur því að skilja Joseph Conrad
vel, sem var sagður skrifa með því-
líkum sálarkvölum að stappaði geð-
veiki næst. Hann nálgaðist stundum
skrifborðið sitt með tárin í augunum
og bölvaði þeim örlögum að vera
rithöfundur. Charlotte Bronté var
sögð skrifa nánast í leiðslu. Dickens
var sagður hafa átt svo létt með að
skrifa, að á meðan hann skrifaði
Oliver Twist gat hann eins setið við
matborð og haldið uppi samræðu-
skemmtun við gesti og hripað niður
kaflana sína annarri hendi.
William Styron (höfundur
„Sophie’s Choice") segist þekkja vel
til sársaukatilfinningar Conrads.
„Ég hlakka aldrei til þess að setjast
niður og skrifa — ég stríði oft hart
gegn verkinu, en þegar ég svo loks-
ins byrja, þá gengur mér oftast vel
og þegar mér hefur tekist að skila
viðunandi dagsverki líður mér stór-
kostlega. Yndislegri fullnægjutil-
finning fæst ekki.“ Styron segir að
mótþróinn eða sársaukinn sem sé
því samfara að byrja á bók stafi ef-
laust af því, að hann sé hræddur við
þau duldu svæði hugarheims og sál-
arlífs sem hann sé í þann veginn að
hefja rannsóknarleiðangur um.
„Rithöfundar sem segjast „elska
skriftir" eru áreiðanlega að ljúga
eða ýkja,“ segir Styron. En til eru
þeir sem mótmæla því að þeim finn-
ist rithöfundarstarfið svo erfitt: „Ég
held ekki að rithöfundar eigi að
þjást," segir Singer. „Ef þú hatar þitt
eigið starf — hvers vegna sinnirðu
því þá? Ef það gengur vel, þá hlýtur
það að vera gaman.”
Þegar allt kemur til alls er starf rit-
höfundar allt í senn: Þrælslegt puð,
þreytandi og leiðinlegt á köflum, en
jafnframt mjög svo skemmtilegt og
sérstætt þegar vel gengur — rétt
eins og hver önnur vinna sem vel er
af hendi leyst. Og svo er það auðvit-
að galdurinn í öllu saman; eða:
Hvernig í ósköpunum fara menn að
flétta saman snjallan texta, út-
smogna sögu?
(Tilvitnanir í rithöf. sóttar í The
New York Times Bóok Reviews)
BOKMENNTIR
Gefast ekki griö. ..
Þórarinn Eldjárn:
Ydd. Ljód. (48 bls.)
Forlagid 1984.
Ydd er fjórða ljóðabók Þórarins Eldjárns
en auk ljóðabókanna hafa komið út eftir
hann eitt smásagnasafn og ein skáldsaga.
Ljóðabækur Þórarins hafa allar vakið mikla
athygli, enda hefur hann markað sér veru-
lega sérstöðu í hópi yngri skálda. Sérstaða
hans hefur einkum falist í því að hann hefur
fellt tjáningu sína í hefðbundið Ijóðform.
Hefur hann meira að segja gengið svo langt
að yrkja rímnaflokk. Hann hefur gert mark-
tæka tilraun til þess að fella viðfangsefni og
hugmyndir nútímans að hinu hefðbundna
formi. En jafnframt hefur hann beitt nýstár-
legu skáldmáli sem felst bæði í frumlegri
myndsýn og lifandi og óvæntri málbeitingu.
Ydd sker sig úr fyrri bókum Þórarins að
því leyti að þar notar hann ekki hefðbundið
ljóðform, heldur eru öll ljóðin í frjálsu formi.
Flest eru þau fremur stutt og afmörkuð,
stuðlunar gætir víða þó óregluleg sé en rím-
inu er nánast úthýst. Að þessu frátöldu er i
þessari bók að finna mörg sömu einkenni á
skáldskap Þórarins og í hans fyrri bókum.
Frumleg myndsýn Þórarins felst meðal
annars í hæfni hans til að taka hversdagsleg
atvik, lýsa þeim í óvæntu Ijósi og hefja þau
síðan uppyfir sjálf sig og ljá þeim aðra og víð-
tækari merkingu. Sem dæmi um þetta ætla
ég að taka ljóðið Ekki samleið (bls. 10):
Samstaða nokkurra Iaunþega
hafði myndast
um SVR skilti
snemma morguns
í nepjunni.
Frjáls listamaður
fór þar hjá
rúlluterta sunddóts í krika
ferð heitið annað
og hugsuðust nú á
hópeflið við staurinn
og sá staki:
Hver vill hverjum hvað?
Annað dæmi um þessa aðferð þar sem
vídd tímans er beitt er ljóðið Ögrun (bls. 36):
Þrjátíu börn sátu í hring
á afmælisgólfi
og léku
sá sem flöskustúturinn lendir á
Tuttugu árum síðar:
einn af hverjum tíu
var orðinn alkóhólisti
og hin öll fremur drykkfelld
þó það ætti að heita svo
að þau héldu áttum
og stæðu við sínar skuldbindingar.
Ein sterkasta hlið Þórarins er gagnsæ mál-
beiting, þar sem hann gegnumlýsir málið
miskunnarlaust, setur orð í nýtt og óvænt
samhengi svo að lesandinn skynjar veröld
sína með nýjum hætti. Orð sem hann tekur
fyrir góð og gild eru allt í einu sett í nýtt sam-
band og kemur þá greinilega í ljós að ekki er
allt sem sýnist. Hvað með ljóð eins og þetta:
Umfram allt
umfram allt drengur
gleymdu ekki einsoginu á
(Ljóðráð tileinkað Sigurði Pálssyni.)
Nokkur prósaljóð eru í bókinni. í þeim nýt-
ur orðlist Þórarins sín vel. í Lokaskýrslu (bls.
29) sker hann upp nokkur alþekkt orðatil-
tæki og öðlast orðin þar nýjar víddir og fá
merkingu af öðru plani en því sem fyrir var.
Upphaf Ijóðsins er svona:
Á döfunum laðir svo ljúfar að nafir komust
á nippi og undir hnífnum hafði ég lauk svo
sannan að krókódílar grétu mannstárum...
Eins og gefur að skilja er fjallað um margt
i þessari ljóðabók. Meginviðhorf sem mér
virðist liggja að baki margra ljóðanna er efa-
hyggja sem oft skoðar tilveruna út frá kóm-
ískum sjónarhóli, eða öllu heldur sýnir okur
fáránleika tilverunnar í skýru Ijósi. En það er
einnig slegið á fleiri strengi í bókinni. Hús-
næðismálin hafa verið mikið til umræðu að
undanförnu, en ég man ekki að á þeim hafi
verið tekið með viðlíka hætti og í Ijóðinu
Hús næði (bls. 39):
Gefast ekki grið
í griðastað
guðað á glugga
bankastjórans:
má ég vera?
heima
Ekki veit ég hvort kalla má Svo er (bls. 43)
ástarljóð en það er a.m.k. ekki fjarri lagi:
í rugluðum reitum
innan um mittþitt
og þittmitt
gleður mig jafnan
að sjá j. /
að enn eru augu þín þín
og því mín
Ég er afdráttarlaust þeirrar skoðunar að í
þessari bók bæti Þórarinn verulega við
skáldhróður sinn. í henni njótasín vel bestu
kostir hans sem skálds og þó hefðbundna
ljóðformið sé í fríi sýnir skáldið að það hefur
full tök á fjölbreytileika hins frjálsa forms.
Og sífellt kemur Þórarinn lesandanum á
óvart. í einu af síðustu ljóðum bókarinnar
kveður við enn nýjan tón og ætla ég að ljúka
þessari umfjöllun á því ljóði sem ég tel vera
eitt hið besta í bókinni. Óli (bls. 42):
Lófar þínir svo mjúkir
iljar gerðar til gangs
augun sem þekkja mig ekki
enn beðið eftir fyrirmælum
sem aldrei bárust
ókunnar leiðir
rofnar af óþekktu meini
Það sem heftir þroska þinn
efldi minn
Allt sem þú gafst mér:
þú kynntir mig
Sorginni Voninni
og kenndir mér
að ekkert er sjálfsagt
ég gaf þér ekkert
nema lífið.
HELGARPÓSTURINN 23