Helgarpósturinn - 30.04.1987, Síða 26

Leikið á áhorfendur
Handritið er undirstaða góðrar kvikmyndar. Að mörgu er að huga ef það
á að ganga upp á hvíta tjaldinu — og fanga fólkið í salnum.
„Ég man ekki betur en þú segðir að hún endaði vel."
Þad er ímörg horn ad líta efmenn
hafa hugsað sér að setjast niður og
skrifa handrit að kvikmynd. Það er
m.ö.o. engan veginn nógsamlegt að
vera„góður penni" eins og velfram-
hœrilegir skríbentar nefnast gjarn-
an í daglegu tali. Og þaðan af síöur
nœgir það viðkomandi að vakna
unhvurja morgunstundina meö
nokkurn veginn óbrjálaða hug-
mynd í kollinum að góðu „plotti",
sem œtla mœtti að stórslysalaust
fengist til að ganga upp á hvíta tjald-
inu.
Það sem öðru fremur hefur háð
hérlendri kvikmyndahefð gegnum
tiðina er því engan veginn að ekki
sé fyrir hendi í landinu traust stétt
frambærilegra penna (það er nú
öðru nær), heldur hitt að það er því-
líkur reginmunur að skrifa leikhús-
eða bókmenntaverk annars vegar
og hins vegar fyrir kvikmyndir og
sjónvarp að fáu einu er þar til að
jafna.
LEIKRÝMIÐ
Þessu verður kannski best lýst
með einföldu og þó e.t.v. ofurlítið
ýktu dæmi. Segjum sem svo að höf-
undur hafi fengið þá afbragðsgóðu
hugmynd að skrifa handrit að kvik-
mynd um líf og raunir Fjalla-Eyvind-
ar og Höllu á Hveravöllum. 1 hand-
riti fyrir sviðsuppfærslu gæti upphaf
fyrstu senu litið út einhvernveginn í
námunda við eftirfarandi:
Eyvindur og Halla inn frá vinstri.
Leggja frá sér föggur sínar á mitt
sviðið. Halla sest mæðulega á brún
stóra þvottapottsins, sem hún hefur
af víðkunnri þrjósku sinni og kergju
dröslað með sér í útlegðina.
Eyvindur:
„Jæja, Halla mín. Þá ertu komin
til Hveravalla. Hvernig líst þér á
plássið.
(Ber hönd fyriraugu sér og skimar
út í salinn til áhorfenda.)
Víðfeðm hverasvæði og girt há-
reistum fjöllum hvert sem litið er.
Hér ættum við að vera óhult um
sinn.
í þessu handritsbroti eru áhorf-
endum gefnar upplýsingar, sem
verða að teljast nauðsynlegar fyrir
áframhaldandi dramatiska fram-
vindu sviðsverksins. Upplýsingar
sem engin leið er að gefa nema
gegnum replíkur leikaranna. Sögu-
sviðið er s.s. að miklum hluta byggt
upp í hugarheimi áhorfenda, því síð-
armeir í verkinu ætlum við að láta
atburði eiga sér stað „utan sviðs",
sem engan veginn er hægt að svið-
setja á trúverðugan hátt fyrir aug-
um leikhúsgesta. S.s. þegar Eyvind-
ur drekkir illa þenkjandi meðhlaup-
ara og njósnara sýslumanns í einum
hvernum, eða þá er Halla varpar í
örvilnan sinni barni sínu fyrir björg.
Hvað um það. Kvikmyndinni er
eins og við vitum öll mætavel langt
í frá viðlíka þröngur stakkur skorinn
og leikhúsinu hvað leikrýmið varð-
ar. Hitt er svo annað mál og öllu til-
viljanakenndara, hvort handritshöf-
undar kvikmynda hafi gegnum tíð-
ina nýtt sér til fullnustu og þá á meö-
vitaðan hátt þessa ótvíræðu yfir-
burði hins nýja miðils. Þ.e. að geta
einfaldlega lýst í mynd því sem leik-
hús- og bókmenntahefðin hefur
gegnum aldirnar verið að bögglast
við að umforma í „orð“.
AÐ HUGSA SJÓNRÆNT
Helstu kostir góðs handritshöf-
26 HELGARPÓSTURINN
undar lifandi mynda eru því hæfi-
leikar hans til að hugsa „sjónrœnt".
Þ.e. að hann þekki tækni og mögu-
leika miðilsins til hlítar og geti
þannig notað „orð“ sín til að lýsa
nánar tiltekinni atburðarás, eða
jafnvel hugarástandi viðkomandi
persóna Á MYNDRÆNAN HÁTT,
fremur en að hann þurfi að grípa til
höfuðverkfæris leikhúsbókmennt-
anna, þ.e. hins talaða orðs. Áhrifa-
máttur sjálfs myndmáls kvikmynda-
gerðarlistarinnar er einfaldlega slík-
ur, að áhorfendur upplifa núorðið
svo sem hinu talaða orði sé í mörgu
tilliti ofaukið í samhenginu.
Þetta þýðir þó eins og gefur að
skilja engan veginn að handritshöf-
undar skyldu forðast í lengstu lög að
láta persónur sínar opna munninn
til þess að tjá sig um mál sín og með-
leikenda sinna. I þess stað verður
höfundur að vera sér þess meðvit-
aður að eðli miðilsins er slíkt að sag-
an lifnar ekki fyrir hugskotssjónum
áhorfenda á sama hátt og fyrir til-
stilli orðsins í bókmenntaverki. Það
er m.ö.o. ekki fyrst og fremst at-
burðarásin eða frásögnin sjálf sem
hrífur, heldur öðru fremur á hvern
hátt áhorfendur ,,upplifa“ hana fyr-
ir hugskotssjónum sínum... á tjald-
inu.
ORÐ OG ATHAFNIR
Þannig þjóna replíkur leikara í
velskrifuðu kvikmyndahandriti
hlutverki e.k. brúar eða tengiliðar
milli hugmynda höfundar um það
nánar tiltekna veruleikasvið sem
fjallað er um í kvikmyndinni og
áhorfenda. I eðli sínu œttu því repl-
íkur leikara sjaldnast að skoðast
sem einvörðungu fram fluttar frá
einni persónu til annarrar, heldur í
raun og mun fremur FRA höfundi
verksins UM viðkomandi persónu
TIL áhorfenda. Slíkt er eðli allra vel-
skrifaðra handrita. Þ.e. að sérhver
framsögð setning þjóni tilgangi fyrir
heildarsvipmót verksins og upplifun
áhorfenda, en sé ekki skotið inn ein-
vörðungu til að vinna tíma eða fylla
upp í eyðurnar milli dramatískra há-
punkta leikgerðarinnar.
Tökum enn dæmi til skýringar.
Eftirfarandi replíkur úr upphafssenu
kvikmyndar gætu við fyrstu sýn
skoðast sem slíkt uppfyllingarefni:
Morgunverður á heimili Jóns og
Gunnu. Jón við eldhúsborðið niður-
sokkinn í lestur Morgunblaðsins.
Gunna inn á morgunsloppnum.
Gunna:
Góðan daginn, elskan.
Jón:
(annars hugar)
Daginn, Hent’í mig brauðinu úr rist-
inni.
Við fyrstu sýn virðast þessar setn-
ingar ekki skipta svo ýkja miklu
máli fyrir dramatíska framvindu
verksins... burtséð frá því að Gunna
á eftir að hengja Jón í rafsnúru rista-
vélarinnar er líða tekur á myndina,
en það er e.t.v. annar handleggur.
Eru þetta þá ekki aðeins fyrstu
ómarkvissar setningar höfundar,
ætlaðar til þess eins að opna sen-
una? Jú, að vísu. En þær eru líka
annað og meira, og aukinheldur
langt frá því að vera ómarkvissar.
Lestu setningarnar aftur og spurðu
þvínæst sjálfan þig: Hvaða upplýs-
ingum kemur höfundur á framfœri
við væntanlega áhorfendur, þegar í
þessum fyrstu replíkum handrits-
gerðar sinnar?
Svarið er einfalt: Þessar við fyrstu
sýn einkar ómarkvissu og Íítilsigldu
setningar segja okkur ærið margt
um tilfinningalegt samband Jóns og
Gunnu... einkum tilfinningar Jóns
til Gunnu. Þær geta því skoðast sem
fyrstu velskorðuðu múrsteinarnir
lagðir í þann grunn, á hverjum höf-
undur verksins byggir síðan drama-
tíska framvindu þess. En þar með er
þó engan veginn allt upp talið. í repl-
íku Jóns kemur fyrir orð yfir fyrir-
bæri sem aldrei verður nefnt sínu
rétta nafni aftur í myndinni, en sem
á þó eftir að koma töluvert við sögu
(þá sem „morðtól") er fram líða
stundir.
AÐ FLÉTTA ÞRÁÐ
Hér er um að ræða s.k. „minni"
þ.e. að áhorfendum eru svo lítið ber
á kynntar þær forsendur er liggja til
grundvallar atburðum sem koma til
með að eiga sér stað er líða tekur á
myndina. Einvörðungu þær for-
sendur er skipta máli fyrir drama-
tíska framvindu verksins eru teknar
til greina við handritsgerðina, öðr-
um er einfaldlega sleppt.
Þessi s.k. minni geta í raun verið
hvað sem er og þjónað að sama
skapi margvíslegum tilgangi. Þau
geta eins og í dæminu hér að fram-
an verið ósköp hversdagslegir hlutir
úr umhverfi okkar, orð eða orða-
sambönd sem koma fyrir í replíkum
leikara, vissir atburðir er eiga sér
stað með reglulegu millibili eða tón-
listarstef, jafnvel barnagæla sem
þrátt fyrir ljúflegt yfirbragð sitt get-
ur gefið áhorfendum til kynna að nú
munu brátt ógnvænlegir atburðir
eiga sér stað þar framundan þeim á
hvíta tjaldinu. Hin svokölluðu
minni eiga sér þó það í flestum til-
vikum sameiginlegt, að þau má
nota til að tengja hina ýmsu þætti
margslunginnar atburðarásar sam-
an í eina samfellda heild, og umfram
allt má nota þau til að skapa viss við-
horf og væntingar áhorfenda gagn-
vart t.d. nánar tilteknum persónum
verksins.
Alfred Hitchcock var snillingur í
því að skapa slíkar, og þá oft á tíðum
,,falskar“ væntingar meðal áhorf-
enda sinna. Nægir þar t.d. að nefna
bindið sem alsaklausi sakborning-
urinn í „Frenzy" hnýtir um háls sér,
þá hann er kynntur áhorfendum...
það var sömu tegundar og bindið
sem vafið hafði verið um háls síð-
asta fórnarlambs kvennamorðingj-
ans illræmda.
ORSÖK OG AFLEIÐING
Hugtakið minni tengist einnig
annarri og öllu mikilvægari grunn-
forsendu allrar góðrar handrits-
gerðar. Nefnilega þeirri er hérlend-
um málvöndunarmönnum þykir
ærin hengingarsök að sletta undir
hinu skilmerka erlenda heiti sínu,
nefnilega „motivatiorí', sem aukin-
heldur er í þessu tilliti nánast ógern-
ingur að þýða beint yfir á okkar ást-
kæra ylhýra, án þess að kalla sér til
fulltingis svo til annað hvert orð
gjörvallrar íslenskuorðabókar
Menningarsjóðs. E.t.v. aðeins orð-
um aukið, en motivation getur s.s.
þýtt: Ástæða, innri hvöt, áhugi,
áhugahvöt, það sem liggur að baki
e-u eða fær e-n til e-s, afstaða,
kveikja, hvatning, rökstuðningur
o.s.frv. o.s.frv.
I hugtaki þessu felst s.s. kjarni allr-
ar heilsteyptrar og að sama skapi
trúverðugrar persónusköpunar.
Sama máli gegnir um trúverðug-
leika viðkomandi atburðarásar, svo
ekki sé minnst á sjálft meginþema
verksins, og gildir þá einu hvort
heldur um er að ræða hádramatískt
stórvirki, sem ætlað er að leysa
heimsgátuna í eitt skipti fyrir öll,
eða ærslafenginn farsa af grátbros-
legustu sort. Menn verða s.s. að vera
samkvæmir sjálfum sér í vitleysunni
og sjá til þess að visst rökrænt or-
sakasamhengi sé til staðar í upp-
byggingu efnismeðferðarinnar. Því
aðeins á þann veg geta þeir vænst
þess að koma meginþema handrits-
gerðar sinnar sómasamlega til skila
yfir tjaldið til áhorfenda.
Trúverðugleiki t.d. persónugerðar
er sem sagt kominn undir því að
handritshöfundur hafi stöðugt á
takteinum í bakhöfðinu svör við
vissum grundvallarspurningum er
óhjákvæmilega skjóta upp kollinum
eftir því sem sjálft plottið mótast og
tekur á sig endanlega mynd fyrir
hugskotssjónum hans: Af hverju
bregst þessi nánar tiltekna persóna
við á þennan hátt? Samræmast þessi
viðbrögð fullkomlega persónugerð
hennar og viðhorfum í öðru tilliti?
AF HOLDI OG BLÓÐI
Málið er nefnilega þannig vaxið,
að hversu vel hinum stöðluðu iðn-
framleiðsluháttum draumaverk-
smiðjanna við Kyrrahafið hefur
gegnum árin (og af fjárhagslegum
hagkvæmnisástæðum einum sam-
an) orðið ágengt við að skipta gjör-
völlu mannkyninu upp í nánar til-
tekinn fjölda steingeldra og vendi-
lega staðlaöra stereótýpa, þá er
mannskepnan engu að síður og
þrátt fyrir allt ekki vélmenni. Fólk
hefur s.s. yfirleitt einhvers konar
ástœður (að vísu misvel
undirbyggðar) fyrir allri hegðan
sinni og gerðum. Skynsamt fólk
bregst á skynsamlegan hátt við
áreiti og hinir óskynsamari leggja
að sama skapi óskynsamlegar
ástæður til grundvallar hegðan
sinni og gerðum. Því verður hand-
ritshöfundur stöðugt og á öllum
stigum handritsgerðarinnar að
spyrja sig þess, á hvern hátt „eðli-
legast” geti talist að viðkomandi
persóna bregðist við þeim kringum-
stæðum er hann áskapar henni
hverju sinni.
Framangreint er ein af meginfor-
sendum þess að eldri kvikmyndir
leikstjóra á borð við ítalann Vittorio
De Sica, Frakkann Jacques Tati, eða
sjálfan Charles Chaplin eiga meira
en svo lítið erindi til okkar allra enn
þann dag í dag. Þær fjalla um algild
sannindi er varða mannlegt eðli, og
hafa þ.a.l. gegnum tíðina og án tillits
til síbreytileika tíðarandans hlotið
svo góðan hljómgrunn hjá svo stór-
um hópi áhorfenda sem raun ber
vitni.
Ó.A.