Helgarpósturinn - 18.02.1988, Side 30

DANNY
segir frá sjálfum sér og starfi sínu
Danski rithöfundurinn og fjöllistamaðurinn Dan Turéll
var staddur hér á landi í síðustu viku og hélt tvenna fyr-
irlestra á vegum Háskólans, var viðstaddur frumsýningu
myndarinnar Mord i morke sem gerð er eftir einni af
bókum hans og tróð að auki tvisvar upp með kabarett
ásamt konu sinni Chili, en kabarett þessi er þekktur í
Danmörku, en þar syngja þau, spila, leika og Turéll les
að auki ljóð og fer með gamanmál af ýmsu tagi. Turéll er
hér í viðtali við HP.
EFTIR KRISTJÁN KRISTJÁNSSON MYND JIM SMART
Turéll er sérstakur náungi að sjá, sítt
hökuskegg, síður ennistoppur sem
fær hann tii að minna á galdrakall,
og hann hefur gefið út u.þ.b. 70
bækur á ferli sínum, hann verður
42ja ára í næsta mánuði og því var
hann spurður hvort þetta væru ekki
óheyrilega margir titlar á svo fáum
árum.
„Jú. En á hinn bóginn eru sumir
rithöfundar sem ekki geta unnið á
annan hátt. Tökum sem dæmi koll-
ega minn Klaus Rifbjerg. Hann
myndi líklega neyðast til að hætta ef
hann ekki gæti skrifað þrjár bækur
á ári á meðan aðrir, t.d. Benny And-
ersen, sem hefur fundið ákveðinn
rytma, ein bók á ári. Eins og slíkir
menn séu bara nákvæmlega eitt ár
að safna efni, verða fyrir áhrifum
o.s.frv. Svo kemur bók. Ég er eins og
Rifbjerg, mér gengur best að vinna
stöðugt og eins þegar ég er með
mörg járn í eldinum. I raun má segja
að ég geti skrifað ljóð með annarri
hendi og reyfara með hinni ásamt
því að halda fyrirlestra, því talfærin
eru jú ekki upptekin af því að
skrifa."
— Fer það vel saman að vera Ijóð-
skáld og skrifa reyfara?
„Ja, ég get ekki séð neitt sem
beinlínis ætti að koma í veg fyrir
það, en hins vegar verð ég að viður-
kenna að það er ekki jafnkrefjandi
miðað við margt af því sem ég hef
gert áður. Á áttunda áratugnum
tókst mér að senda frá mér milii
fjörutíu og fimmtíu bækur sem kall-
ast gætu Ijóðabækur. Það hlýtur líka
að gera að verkum að sá tími kemur
þegar lagerinn er orðinn tómur. Það
er bara ekki meira eftir að hugsa
um. Eins og Ijóðið sé ákveðin teg-
und af svita og þegar maður hefur
farið í heita pottinn þá er hann bú-
inn. Þá kemur einhver önnur teg-
und til sögunnar og það var um
1980 sem það gerðist hjá mér. Ég
myndi kannski ekki segja að ég hafi
verið orðinn þreyttur á ljóðagerð-
inni, en þá hafði ég verið ljóðskáld
í tíu ár og mér fannst kominn tími á
að það gerðist eitthvað annað. Þetta
er kannski eins og hljóðfæraleikari
sem hefur spilað á sama hljóðfærið
í tíu ár og langar til að breyta til,
málari sem fer út í skúlptúr eða leik-
ari sem allt í einu fær óstjórnlega
löngun til að fara að leikstýra sjálfur.
Svo ég tók mér frí í eitt ár, 1980, og
það er eina árið sem ekki hefur
komið frá mér bók og reyndar lét
forlagið þess sérstaklega getið í árs-
skýrslu sinni. En þetta passaði ágæt-
lega — kona mín gekk einmitt með
barn okkar svo við seldum allt sem
við gátum og nuriuðum saman fyrir
dvöl erlendis, að hluta til á Ítalíu og
að hluta til í Kaliforníu, og ég sat og
hugsaði um hvað ég ætti að taka
mér fyrir hendur og það urðu sem-
sagt reyfaraskrif. Líklegast vegna
þess að ég hef verið ástfanginn af
þeirri bókmenntategund í langan
tíma, alveg frá því ég var fjórtán ára.
Ég hafði svosem oft hugsað mér að
það gæti verið gaman að reyna að
skrifa reyfara en á hinn bóginn er
það auðvitað hugsun sem blundar i
öllum sem á annað borð lesa reyf-
ara. Kannski hefur fólk skrifað
nokkra kafla sem liggja í skúffunni.
Ég ákvað í upphafi að skrifa þrjár
bækur.
GAT EKKI HÆTT
Það er kannski ótrúlegt að enn er
litið á reyfara sem undirmálsbók-
menntir, annan klassa o.s.frv., og
það er þess vegna aulalegt að falla
sjálfviljugur úr fyrstu deild bók-
menntanna niður í aðra. Þrír af koll-
egum mínum, Rifbjerg, Nordbrandt
og Kampmann, skrifuðu á sama
tíma einn reyfara og það finnst mér
billegt vegna þess að á þann hátt er
ekki hægt að mæta reyfaranum.
Reyfarinn er fyrirbrigði í sjálfu sér,
vont eða gott, en ef það væri aðeins
til ein bók eftir Maigritte væru ekki
margir lesendur til. Ef það eru á
hinn bóginn til fimmtíu, án efa eru
það fleiri, þá sogast maður inn í eins
konar Maigritte-heim, sem er í raun
óháður tíma og rúmi, eins konar ei-
lífðarstef. Af þessum sökum ákvað
ég að skrifa þrjá reyfara í röð svo
menn sæju að ég meinti þetta alvar-
lega. Að ég væri ekki bara að bjarga
húsaleigunni fyrir horn svona einu
sinni. En svo þegar ég hafði skrifað
þrjár fyrstu bækurnar gat ég ekki
hætt, ég var kominn með þessar
persónur og vildi ekki sleppa þeim.
Þá skrifaði ég þrjár til viðbótar og
svo aftur þrjár en nú hef ég ákveðið
að hætta þegar ég hef skrifað tólf
bindi. Þá hef ég gert þetta í tíu ár og
tími verður kominn til að hætta.
Mér finnst gott að vinna á þennan
hátt, afmarka tímann sem fer í eitt-
hvert viðfangsefni og byrja þá á ein-
hverju öðru. Þegar reyfaratímabil-
inu lýkur ætla ég að taka mér hlé,
eins og tíu árum fyrr, og hugsa minn
gang, hvað ég eigi að taka mér fyrir
hendur næst. Ég er ekkert farinn að
velta því fyrir mér en hins vegar er
ég ákveðinn í að þrír síðustu reyfar-
arnir verði þeir bestu. Ég vil gjarna
að fólk velti því fyrir sér af hverju ég
hætti, frekar en því finnist gott að ég
skuli loksins hafa látið af þessu."
SKÍTLÉLEGT PLOTT
— Þú leggur meiri áherslu á að
skapa persónur og umhverfi heldur
en uppbyggingu á morðgátu eða
þvíumlíku, er ekki svo?
„Jú, það er rétt. Sögurnar gerast
meira og minna á Vesterbro í Kaup-
mannahöfn, en þar er ég uppalinn
og nú bý ég reyndar í útjaðri þess
hverfis, að vísu í betra hverfi en
samt sem áður mjög nálægt. Þegar
maður er orðinn 42ja ára gamall á
maður sér óskaplegan fjölda minn-
inga og mikla reynslu sem alltaf
hlýtur að koma fram í því sem mað-
ur skrifar. Auðvitað verður maður
alltaf að hafa einhverja hugmynd til
að leggja af stað með en ég skal al-
veg viðurkenna að plottið hjá mér
er oftast skítslappt. Sú tegund reyf-
ara sem stendur mér næst er hinn
harðsoðni ameríski reyfari, Chandl-
er, Hammett og slíkir höfundar, og
þar skiptir plottið sjálft minnstu
máli. Ef Chandler dettur i hug að
senda Marlowe í ferð eftir strönd-
inni þá gerir hann það og til fjand-
ans með plottið. Það má segja að ég
fylgi þessari hefð nokkuð eftir. Það
sem skiptir mestu máli er að skapa
persónurnar og þann heim sem þær
eiga að lifa í. Ég geng á hverjum
degi um hverfið og virði fyrir mér
lífið og eflaust kemur það mér til
góða við skriftirnar."
— Ef þú ákveður að snúa aftur, ef
svo má segja, til bókmenntaelítunn-
ar, hvernig heldurðu að hún taki
þér?
„Þú vilt vita hvort hún slátrar kálf-
inum við heimkomu týnda sonar-
ins, ha? Ég veit það ekki, það verður
bara að koma í ljós þegar og ef af því
verður. En á hinn bóginn er það líka
þannig að það er alls ekkert léttara
að mínu mati að skrifa reyfara en
annað, ekki frekar en það er léttara
að leika í revíu en í alvarlegu leikriti.
Viðfangsefnið getur hins vegar ver-
ið misalvarlegt. Hvað sjálfan mig
varðar þá hætti ég í skóla strax pg
ég gat og fór á vinnumarkaðinn. Ég
hef þess vegna enga menntun og
kannski breytir það einhverju. Allt
mitt fólk er handverksmenn og
praktískt fólk og ég er praktískur
sjálfur gagnvart mínum skrifum.
Mér er t.d. alveg sama þó ég þurfi að
breyta einhverju í blaðagreinunum,
einu orði t.dv sem hefur þótt óviður-
kvæmilegt. Ég er ekkert að æsa mig
út af svoleiðis hlutum. Nú hef ég lif-
að af skriftunum í 17 ár, fyrst við
þröngan kost en rýmri eftir því sem
á hefur liðið. Með því hafa ræst
draumar mínir frá hippaárunum um
að vera minn eigin herra."
— Hvernig er það með pólitískt
ástand í Danmörku nú, hefur það
einhver áhrif á listamennina?
„Nei, það held ég ekki. Þetta er
auðvitað hrein kaos hjá okkur sem
stendur, atvinnuleysið er kannski
25%, en þá stofna menn háskóla
einhvers staðar og kalla það endur-
menntun til þess að lækka tölurnar
yfir atvinnulausa. Unga fólkið á erf-
itt með að fá vinnu og margir hafa
ekki lengur neinn áhuga á því,
menn hirða atvinnuleysisstyrkinn
sinn og eyða honum á kránni eða í
eiturlyf eða guð má vita hvað. Það
er ekki til í þessu fólki nein drift til
að rífa sig upp úr þessu og enginn
áhugi fyrir hendi heldur.”
— Hvernig krítík hefurðu fengið
fyrir reyfarana?
„Ég verð að viðurkenna að ég
fylgist alltaf með því sem er skrifað
um mig og bækur mínar, reyndar
ekki reglulega en forlagið mitt held-
ur þessu saman og öðru hverju fer
ég þangað og les í gegnum bunk-
ann. En ég er fyrir löngu hættur að
láta krítíkina hafa nokkur áhrif á
mig, enda er ekki svo gott að fá neitt
út úr því sem er skrifað í blöðin. Síð-
ast fékk ég t.d. ferna dóma a.m.k.
Einn sagði að ég væri betri en
nokkru sinni fyrr, annar að þetta
væri það versta, sá þriðji að ég væri
í framför og sá fjórði að nú væri
kominn tími á Dan Turéll, hann ætti
að fara að hætta þessu."
AFTURGÖNGUR
— Burtséð frá muninum á ljóða-
gerð og reyfara, sem felst í sjálfu við-
fangsefninu, er þá mikill munur út á
við — gagnvart almenningi og bók-
mennta,,kreðsunu m“?
„Já, mjög mikill. Þegar ég var
ljóðskáld var maður alltaf að skrifa
fyrir sömu fáu hræðurnar og það er
alltaf sama fólkið sem kaupir bæk-
urnar, talar um þær, skrifar um þær
og mætir á fyrirlestra og annað. Al-
menningur hins vegar fer inn í búðir
og kaupir reyfara, sjálfviljugur
meira að segja, og þeir eiga sér lang-
an líftíma, úreldast ekki. Og svo er
búið að kvikmynda eina söguna og
upptökur á þeirri næstu hefjast fljót-
lega, sú þriðja er á teikniborðinu.
Bækurnar hafa komið út í nokkrum
löndum fyrir utan Danmörku, m.a.
ein á íslensku, og þess vegna hefur
þetla þýtt fyrir mig samband við
miklu fleira fólk en ella og miklu
meiri dreifingu og kannski ekki síst
að ég hef haft tækifæri til að ferðast,
fara á rithöfundaþing og hitta og
tala við kollega mína, sem ég hefði
að öðrum kosti ekki haft tækifæri til
að gera. Það er mjög „inspírerandi"
vegna þess hve menningarlífið í
Danmörku er í raun þröngt og fá-
mennt. Þetta eru svotil alltaf sömu
andlitin, alls staðar. Þetta eru sömu
höfundarnir sem lesa upp saman,
skrifa hver um annan í blöðum, ríf-
ast á fundum... Er þetta ekki svona
í Reykjavík líka? — það hlýtur að
vera. A.m.k. er ég þegar farinn að
kannast við nokkur andlit hér í
bænum sem koma á fyrirlestrana
mína og kabarettana sömuleiðis.
Maður sér þessar afturgöngur alls
staðar. Og svo myndast klíkur, eldri
höfundarnir eru saman í klíku —
röndóttu vestin köllum við þá — og
hinir ungu hópa sig saman og eru
pönkaðir. Á milli sitjum við hinir um
fertugt, ekki lengur ungir og pönk-
aðir og göngum heldur ekki í rönd-
óttum vestum. En þetta horfir
kannski öðruvísi við mér því ég
skrifa náttúrlega líka í blöð og hef
alltaf gert, þannig að ég hef haft
stærri lesendahóp þess vegna."
BÆKUR OG KVIK-
MYNDIR
— Og meiri peningur í reyfurun-
um líka?
„Nei, það eru ekki svo mikið pen-
ingarnir, enda eru skattalögin þann-
ig í Danmörku að ef að maður þénar
mikið fer langmestur hluti þess í
skatta svo það skiptir þá ekki öllu
máli hvort maður þénar eitthvað
meira eða minna. Auk þess er fjöl-
skyldan sammála hvað varðar lífs-
stíl, við eigum engan bíl, engan
sumarbústað. Allt sem við förum
fram á er sæmilega þægileg íbúð í
miðbæ Kaupmannahafnar. Restin
er bara spiluð eftir hendinni. Við
höfum ekki haft fasta vinnu í
tíu/fimmtán ár og reiknum ekki
með því að fá slíka vinnu aftur. En
tilfellið er reyndar í sambandi við
kvikmyndirnar að þær selja bækur.
Það hefur forleggjari minn sagt mér.
Óháð því hvort mynd er vond eða
góð selur hún bókina sem hún er
gerð eftir. Þannig að þetta er auðvit-
að líka fjárhagslegt spursmál."
— Ertu ánægður með myndina
sem gerð var eftir bókinni þinni?
„Um það vil ég ekki annað segja
en að þetta eru tveir ólíkir miðlar,
bók er bók, kvikmynd er kvik-
mynd..."
— Þú ert semsagt ekki ánægður.
„No comment.”
— Hefurðu ekkert komið nálægt
gerð hennar, átt þátt í handritinu
eða slíkt?
„Nei, það var meiningin í upphafi,
en samstarf mitt við þá hjá Nordisk
film gekk ekki upp. Það er bara
svona stundum, með sumu fólki get-
ur maður unnið, öðru ekki."
SKATTURINN
— Þú lentir einu sinni illa — eða
a.m.k. vakti það mikla athygli — í
dönskum skattyfirvöldum.
„Já, þeir ákváðu að nokkrir lista-
menn hlytu að hafa haft meiri tekjur
en þeir hefðu gefið upp einhverjum
árum fyrr. Blöðin kváðu síðan upp
úr með að við hefðum svikið undan
skatti. Við vorum síöan nokkrir sem
gengum fram fyrir skjöldu og mót-
mæltum, auk mín Sebastian, Molle-
have, Benny Andersen."
— Sveikstu?
„Nei, alls ekki. Skatturinn kom og
vildi fá eitthvert bókhald aftur í tím-
ann hjá einhverjum tugum lista-
manna. Þessir sem ég nefndi áðan
eiga það sameiginlegt að vera allir
sullukollar, ekki of góðir að fara
með tölur, og að auki erum við allir
mjög uppteknir. Skatturinn hélt því
fram að við hefðum dregið undan,
að við hefðum haft miklu meiri tekj-
ur. Já já, það getur vel verið, ég veit
það ekki en það var a.m.k. ekki
þannig að verið væri að svíkja
markvisst undan skatti. Alls ekki.
En á endanum þurfti ég að borga
230.000 kr. og hinir meira, Sebast-
ian næstum hálfa milljón."
— Þú last á kabarettinum ljóð sem
fjallaði um hversu erfitt getur verið
að vera hinn eða þessi. Er erfitt að
vera Dan Turél?
„Ja — ég veit það ekki. Þegar ég
kem heim til Danmerkur þá fer ég í
fyrir- og upplestraferð um Jótland í
átta daga. Þá verður ekki tími til
annars en hendast milli lesta, funda
og hótela. Ekkert með að hitta fjöl-
skylduna eða setjast niður á
skemmtilegum krám eða veitinga-
húsum. í mesta lagi fljótetin máltíð
á lestarstöðinni o.s.frv. — Það er
ekki víst að ég verði alltaf jafnupp-
lagður til að fara og lesa upp og tala
en það þýðir ekkert að láta það á sig
fá. En um leið er þetta spennandi og
í stuttu máli um mitt líf: Það er
spennandi."
DANNY FRÆNDI
— Ertu þekktur í Danmörku,
þekkir fólk þig á götu?
30 HELGARPÓSTURINN