Helgarpósturinn - 26.05.1988, Blaðsíða 16

handrits endilega. Fritz Lang gerði
mörg meistaraverk eftir delluhand-
ritum eins og til dæmis þær tvær
myndir sem hann gerði á Indlandi
þegar ferli hans var að ljúka. Eg sá
þær af áhorfendum í bíósal þar sem
helmingurinn veltist um af hlátri yf-
ir vitleysunum í handritinu, en hinn
hlutinn gapti fullur aðdáunar á
sviðsetninguna. Handrit er oft ekki
annað en stökkpallur fyrir sviðsetn-
inguna. Gott læsilegt handrit, sem
hægt er að gefa út á bók, það verður
sjaldnast góð mynd. Það verður að
vera eitthvað í handritinu sem gefur
tilefni til margvíslegra sviðsetn-
inga.“
Huað uard til þess ad þú fórst út í
kuikmyndanám?
„Ég varð stúdent 1971 og vissi
kannski ekki alltof mikið hvað ég
vildi eða hvert ég ætti að fara. Ég fór
til Danmerkur í svona filmviden-
skab. Mér fannst það nú mikið til
„vrovl", eins og maður segir á
dönsku. Þarna voru nemendur sem
fóru ekki mikið í bíó, en voru þeim
mun duglegri að láta ljós sitt skína.
Síðan fór ég í skólaferðalag til París-
ar og þar fannst mér ég vera miklu
nær einhverri kviku. Mér fannst
Frakkland mjög áhugavert, ekki
bara út af frönskum kvikmyndum,
heldur líka út af kvikmyndaumræð-
unni þar. París er sennilega sú borg
í heiminum þar sem auðveldast er
að sjá kvikmyndir, þar eru sýndar
þrisvar sinnum fleiri myndir en í
London til dæmis, mjög mikið sýnt
af gömlum kvikmyndum.
HARAKIRI
KVIKMYNDANNA
Ég flutti til Parísar haustið 1972,
fór fyrst í bókmenntanám og hafði
strax augastað á kvikmyndaskólan-
um Idhec. Það var erfitt að komast
þar inn, sjö hundruð sóttu um og að-
eins tuttugu og sex komust að á
hverju ári. Það þýddi ekkert að
þreyta inntökuprófið mállaus svo ég
byrjaði á því að læra frönsku og
stunda bókmenntanám. Ég komst
inn í Idhec haustið 1976, ásamt sjö
öðrum útlendingum. Þeir voru allir
frá gömlum frönskum nýlendum,
Norður- og Mið-Afríkumenn. Ég var
þarna svolítið eins og skrattinn úr
sauðarleggnum. Idhec var ágætur
skóli, ríkisrekinn. Það veitir kannski
ekki af ríkisrekstrinum því nemend-
ur í kvikmyndagerð voru sagðir
þeir dýrustu í Frakklandi, fyrir utan
orustuflugmenn.
Ég lenti þarna í millibilsástandi.
Frá 1968 gekk allt út á pólitík í skól-
anum sem utan hans, róttæknin
tröllreið öllu. Þegar ég kom í skól-
ann var þetta að fjara út og maður
sá muninn mjög greinilega á ár-
göngunum. Þeir sem voru að ljúka
þegar ég kom i skólann voru harðir
maóistar og lögðu hugmyndafræði-
legan dóm á allt sem var gert. En
það var svolítið skemmtilegt hversu
hugmyndafræðin byggðist mikið á
forminu. Það skipti öllu máli hvern-
ig hlutirnir voru sagðir, en ekki hvað
var sagt. Þetta tók á sig fáránlegustu
myndir; aðalatriðið var ekki að gera
pólitískar myndir heldur að gera
myndir á pólitískan máta. Þetta fór
út í það að kvikmyndatökuvélin
sem slík var talin endurspegla borg-
aralega heimsmynd og eina leiðin
til að berja á því var að gera mynd
sem var öll úr fókus. Það var nánast
ekki hægt að sjá hvað var á tjaldinu
og hljóðið var varla greinanlegt,
bara surg. Hin viðurkennda ieið
maóistanna var að lesa beint upp úr
Maó yfir mynd sem enginn vissi
hvað var. Þetta var auðvitað algert
öngstræti, eiginlega kvikmyndalegt
harakiri.
GUÐFRÆÐIPÆLINGAR
SMÁSTELPNA
Ég útskrifaðist frá Idhec 1979 og
lokaverkefnið var mynd sem byggð-
ist á Djáknanum á Myrká, sem ég
setti í Parísarsamhengi. Djákninn
var á mótorhjóli, Þá voru uppi sér-
kennilegar deilur innan frönsku
kirkjunnar. Það var biskup sem vildi
eingöngu messa á latínu og hann
átti sér fylgjendur meðal bókstafs-
trúarmanna. Hann var kominn í
andstöðu við frönsku kirkjuna og
loks Páfagarð og alltaf hélt biskup
áfram að messa á latínu. Þetta
tengdist ákveðnum hægri öfgum í
Frakklandi og mjög furðulegt gengi
16 HELGARPÓSTURINN
safnaðist að þessum latínubiskupi.
Öryggissveitir biskups urðu til, eins
konar vítisenglar, og þetta þótti mér
athyglisverð blanda, svona hægri
fasistar sem mesta hjartans mál var
latínumessur. Ég var að velta því
fyrir mér hvernig ég átti að láta
djáknann fara yfirum og ákvað að
blanda honum í þetta. Hann var
mótmælendadjákni og átti í útistöð-
um við bókstafstrúarmenn biskups.
Vítisenglarnir ganga svo frá honum
á Signubrú, lemja hann í hnakkann.
Framan af myndinni voru guðfræði-
legar pælingar áberandi, sem
hljómuðu skemmtilega framandi
hjá þessum karakterum. Þarna voru
persónur að tjá sig um mál sem
maður átti alls ekki von á. Leður-
jakkatöffararnir höfðu miklar
áhyggjur af því hvar líkami og blóð
krists eru í kringum oblátuna. Smá-
stelpur tóku þátt í samræðunum og
hver þeirra hafði sína skoðun á mál-
inu.
BJÖRN ER BJÖRN
Þarna var ég eins og í Tilbury að
fást við uppvakning. Uppvakningar
eru reyndar mjög algengir í kvik-
myndasögunni. Þegar við horfum á
kvikmynd erum við í raun alltaf að
horfa á uppvakninga, við sjáum fólk
sem er ekki lengur til staðar, það
hreyfir sig. Við sjáum það meira
segja örstuttu síðar, því sjónin nem-
ur ekki hraða myndanna. Þetta er
það sem skapar hreyfingu í kvik-
mynd. Þannig snýst innsta eðli kvik-
myndarinnar um uppvakninga. í
Djáknanum átti hvíti bletturinn í
hnakkanum að standa fyrir hvíta
tjaldið, en það hefur nú sennilega
ekki komist til skila."
Huernig líkadi Frökkum myndin?
„Þeir skiptust í tvo hópa, öðrum
fannst hún athyglisverð og öðruvísi,
hinum fannst hún fáránleg og alltof
margir lausir endar. Menn vildu láta
segja sér meira. Ég vil hins vegar
hafa opinn endi á bíómyndum, mér
finnst beinlínis svekkjandi þegar
maður sér einhverja furðulega
fantasíu, og svo vaknar einhver
persónan og allt var bara draumur.
Það þarf ekki endilega að vera
ákveðin lausn á öllu. I einni mynda
Bunuels er björn á vappi í veislu og
einn gagnrýnandinn hélt því fram
að björninn væri Rússland. Bunuel
meinti aldrei annað en að björninn
væri björn og búið.
HVER ERSAGAN?
Þessir opnu endar gefa myndum
líf. Eins og að fara í bíó um miðjan
dag. Ef maður sér góða mynd sem
maður gengur inn í og er síðan kast-
að út í veruleikann og birtuna að
nýju, þá hellist yfir mann þessi til-
finning að það sé helvíti hart að lífið
skuli ekki vera bíómynd. Ef allir
endar eru gerðir upp í lok myndar,
þá verður svekkelsistilfinningin
svipuð. Það er búið að taka frá
manni mystíkina, þetta dularfulla
og draumkennda. En ég er samt
ekki að mæla með því að menn geri
bara eitthvað út í bláinn. Það er ekki
nóg að vera illskiljanlegur, að það
eitt tryggi góða kvikmynd. Allt sem
er abstrakt verður ekki sjálfkrafa
listaverk. Eitthvað verður að skapa
undirstöðu myndar. Þetta er eigin-
lega lögmál gluggans aftur. Til að
geta opnað fólki glugga og sýn verð-
ur þú að hafa heila byggingu fyrir
þennan eina glugga.
Eftir Idhec tók ég fyrsta hluta
doktorsgráðu í handritagerð þar
sem leiðbeinandi minn var Éric
Rohmer. Myndir hans eru mjög at-
hyglisverðar. Hann er til dæmis virt-
ur af Bandaríkjamönnum fyrir að
vera mjög ólíkur þeim sjálfum. Hon-
um tekst að fjalla um mjög „banal"
hluti á mjög gáfulegan hátt. Það er
algengara að menn fjalli um mikil-
væga hluti á „banal" hátt.
Bandaríkjamenn eru snillingar
frásagnarinnar, þeir tala þetta al-
þjóðatungumál sem gert hefur kvik-
myndaiðnað þeirra að alheimsfyrir-
bæri. Það er engin tilviljun. Þeir eru
í rauninni mjög abstrakt þenkjandi
eins og Truffaut benti á. Þeir flokka
allt niður í rauðhettusögur, ösku-
buskusögur.Tietjusögur og svo fram-
vegis. Þetta hefur gert þá sterka í
kvikmyndalistinni. Þeir spyrja strax
hver er konan, hver er maðurinn,
hver er sagan. Þeir komast strax að
kjarna málsins og byggja út frá því.“
VOR í REYKJAVÍK
Hjá Bandaríkjamönnum eru
kenningar Aristótelesar um einingu
tíma, stadar og atburdarásar nán-
ast eins og biblta.
„Menn hafa skrifað lærðar rit-
gerðir um þetta. Oft er talað um
grísku harmleikina og vestra í sömu
andránni. Þetta hefur alla tíð ein-
kennt bandarískar bíómyndir öðr-
um fremur, en franskar bíómyndir
eru að færast nær klassíkinni í
seinni tíð. Menn hafa skrifað hand-
bækur um það hvernig á að skrifa
handrit, þar sem ákveðinn línufjöldi
í handriti samsvarar tímalengd á
tjaldinu. Þar stendur til dæmis að á
28. mínútu eigi að gerast „míní-
klímax" og síðan í lok myndar ann-
ar og stærri. Handbækur vitna
gjarnan í Kramer gegn Kramer sem
fullkomna mynd. Það er hægt að
teikna hana upp í fyrirmyndar-
kúrfu, hvörf og átök á hárréttum
stöðum. Hann sagði mér eitt sinn
sýningarstjórinn í Stjörnubíói að
hann var að sýna tvær myndir á
sama tíma í sitt hvorum salnum.
Þetta voru myndirnar The Natural
með Robert Redford og hin var
Karate Kid. Hann heyrði hávaðann
frá báðum inn í vélasalinn og tók eft-
ir því að hávaðinn gaus upp og
hjaðnaði á nákvæmlega sömu stöð-
um í báðum myndum. Þær fylgdust
alveg að, gerðar eftir formúlu hins
fullkomna handrits. Auðvitað skap-
ar þetta alvöruvinnubrögð, það er
hollt fyrir menn að temja sér
ákveðnar reglur. En þetta þurfa
menn líka að kunna til að hafa vald
á því að brjóta það upp. Slíkar upp-
brotsmyndir geta öðlast sess í sög-
unni og eignast þúsund afkvæmi.
Kvikmynd Hitchcocks, Psycho, er
dæmi um slíka mynd. Fyrsta hálf-
tímann er einni persónu fylgt eftir
og síðan er henni kálað, í miðri
mynd. Þetta hafði engum dottið í
hug. Allar handbækur fram að þeim
tíma hreinlega bönnuðu þetta. Ein-
mitt út af því að allir áttu von á
„míníklímax" þá varð þetta alveg
voðalegt áfall. Ahorfendur búnir að
kynnast manneskjunni ogsamsama
sig henni. Þá bara deyr hún og
áhorfendur sitja með hugsanlegasta
morðingjann einan til að halda nieð.
Fyrir þetta verður Psycho minnst.
Og svo auðvitað sturtuatriðið."
Huað finnst þér um það sem hefur
uerið að gerast í íslenskri kuik-
myndagerð á undanförnum árum,
uorið í Reykjauík?
„Menn tala um aðsókn að íslensk-
um bíómyndum og segja að fyrst
hafi áhorfendur farið bara af því að
kvikmyndin var íslensk, síðan dugði
það ekki til, myndirnar urðu að vera
eins góðar og erlendar myndir til að
fólk nennti að sjá þær. Þetta finnst
mér svolítið röng hugsun því ef við
lítum á seinni myndirnar íslensku
sjáum við að grínmyndirnar hafa
gengið en ekki hinar. Til þess að
mynd hljóti aðsókn fjöldans þurfa
þær að höfða til fjöldans. Svo einfalt
er það. Þetta gildir um gamanmynd-
irnar, fjölskyldur gátu farið saman,
og þetta gilti líka um söngvamynd
Stuðmanna, Með allt á hreinu.
Spennumyndirnar og þær sem
gerðu meiri listrænar kröfur höfð-
uðu til miklu þrengri hóps og fengu
aðsókn í samræmi við það. Því er
það tegund myndar sem fyrst og
fremst ræður aðsókninni."
KARAKTERLAUS
EINSOG BÚÐINGUR
Huað um leikrit og myndir sjón-
uarpsins?
„Þegar ég hóf störf hjá sjónvarp-
inu eftir 1980 var í gangi þræta milli
leiklistarfólks og sjónvarpsfólks um
það hver ætti að leikstýra í sjón-
varpi. Annars vegar höfðum við
leikstjóra og hins vegar upptöku-
stjóra. En leikstjóri stýrir ekki að-
eins leik, hann þarf að sjá um svið-
setningu, lýsingu, sjónarhorn og svo
framvegis. Þá voru upptaka og svið-
setning ekki á sömu hendi. Handrit-
in voru ekki valin út frá faglegum
sjónarmiðum, miklu frekar út frá
einhverju pólitísku kvótakerfi, og úr
þessu urðu verk sem engan var
hægt að kalla höfund að. Leikritin
höfðu engan persónusvip höfundar,
voru svona eins og búðingur eða
bollur sem báru það ekki með sér
hvort hráefnið væri kjöt, fiskur eða
grænmeti. En auðvitað er til fólk
sem finnst þessi matur bera af. Ef
illa tókst til kenndi leikstjóri upp-
tökustjóra um, handritshöfundur
leikstjóra og svo framvegis. Enginn
var ábyrgur. Mér finnst meiri
ástæða til að höfundar leggi sitt
undir og fái á móti betra olnboga-
rými við gerð myndar, að leikstjóri
sé líka upptökustjóri og svo fram-
vegis. Maður sér þá einhvern höf-
und að baki, einhverja persónu en
ekki nefnd. Nefndir gera aldrei neitt
athyglisvert. Þetta hefur breyst til
batnaðar eftir að Hrafn tók við inn-
lendu dagskrárdeildinni. Þá varð
ákveðinn leikstjórapólitík ráðandi.
Hitt hlýtur að vera mjög niðurríf-
andi að vera ráðinn leikstjóri til að
vinna úr hugmyndum annarra í
kappi við hugmyndir upptökustjór-
ans. Auðvitað var kjánaskapur að
ætla leikhúsleikstjórum að ráða við
kvikmyndaleikstjórn án reynslu.
Þetta sést á gömlum íslenskum sjón-
varpsleikritum. Síðan er allt annað
mál hvort um sjónvarpsleikrit eða
sjónvarpsmynd er að ræða. Leikrit-
ið er tekið upp á myndband með
mörgum tökuvélum og þar er ekk-
ert hægt að skera úr tímanum.
Klippingin er háð rauntíma leikrits-
ins. Hugmyndir leikhúsleikstjóra
um hraða og ,,tempó“ í sjónvarpi
eru að láta leikarana hlaupa argandi
og gargandi hornanna á milli. Þetta
er auðvitað afleitt fyrir tökuvélarn-
ar. Það er allt önnur taktskynjun
sem gildir í kvikmyndum, í raun
skyldari tónlist en leikhúsi."
BERGMAN OG DALLAS
Þegar sjónuarpið er orðið suo stór
þáttur í daglegu lífi fólks, eykst ekki
ábyrgð þess að miðla ekki bara
frœðslu- og skemmtiefni heldur líka
góðri list?
„Jú, en það má ekki flokka listina
í góða og vonda. Setjum svo að ein-
hver bás í sjónvarpinu væri ætlaður
til að kynna góðar kvikmyndir, þá
finnst mér að leggja ætti áherslu á
að hafa eina vikuna Hitchcock og
hina Antonioni, þannig að fólk fari
að líta á þetta sömu augum, ekki
bara að Hitchcock sé eitthvað
spennandi og Antonioni drepleiðin-
legur. Að fólk geti horft á myndir
beggja sem fullgild kvikmyndaverk.
Bergman horfir til dæmis alltaf á
Dallas og hefur gaman af. Það er
hægt að læra mjög mikið af Dallas-
þáttunum, hvernig dramað er byggt
upp þar. Þar kemur „fade out“,
myndir hverfur, og þá veit maður
að auglýsingar koma inn í Ameríku.
Þar er alltaf kominn óleysanlegur
hnútur og fólk horfir frosið á auglýs-
ingarnar til að sjá hvernig úr rætist
strax á eftir. Þetta eru hlutir sem ein-
kenna góðar kvikmyndir. Hnútar og
hvörf sejn-skapa óvissu og spennu.
Að því leytinu til er Dallas ekki fjarri
Aristótelesi. Svo eru týpurnar í Dall-
as í raun erkitýpur heimsbókmennt-
anna. Miss Ellie er mjólkurkýrin,
landbúnaðurinn, náttúran, um-
hyggjan og allt hið góða. JR er hins
vegar olíuborinn, fallusinn, ágirncÞ'
in og holdgervingur hinsjllá.'r
KYNORAR
Huencer minnistu þess að áhugi
þinn á kuikmyndum hafi uaknað
fyrir aluöru?
„Ég sá mynd Bunuels, Viridiana,
þegar ég var tólf ára gamall. Hún
var bönnuð innan sextán svo maður
varð að svindla sér inn. Ég var að
komast á kynþroskaskeiðið og
myndin tengdist kynórum manns,
ég fékk vota drauma út frá henni.
Þetta var geysileg upplifun fyrir
mig. Bunuel var að segja hluti sem
mig langaði til að heyra, miklu frek-
ar en Bergman sem sýndur var um
svipað leyti. Maður fór í Hafnarfjörð
að sjá Þögnina, bara til að sjá ber
brjóst sem var mjög fátítt á þeim
tíma. Bergman höfðaði ekki í sama
mæli til mín, en mér fannst Bunuel
vera að gera eitthvað dularfullt og
spennandi. Áhuginn fyrir kvik-
myndum var vaknaður. í mennta-
skóla var ég formaður kvikmynda-
klúbbs sem síðar varð Fjalaköttur-
inn. Svo kom Danmörk og strax á
eftir Frakkland.
Það er undarlegt með París, ann-
aðhvort gefast menn upp á henni
eftir dálítinn tíma eða menn ílengj-
ast þar í mörg ár. Það var eiginlega
annaðhvort eða. París er ekki föst í
fortíðinni eins og Feneyjar til dæm-
is, hún hefur mikla og merka sögu,
en er sprelllifandi í dag, þar er mikil
gerjun. Svo er þessi listamannamýta
afar lifandi, Ameríkanar feta í spor
Hemingways með tilheyrandi rit-
vélagný og lslendingar safnast
saman á kaffihúsinu Select þar sem
Thor Vilhjálmsson sat, af því að það
er svo mikið talað um Select í fyrstu
skáldsögum Hemingways. Þetta er
töluvert öðruvísi heimur en Norður-
löndin, kaffihúsaráp.
VINSÆLDALISTI
FRÆÐINGANNA
Það var líka örvandi í skólanum
að ýmsir spekingar og andans
menn voru þvílíkar hetjur að maður
varð að vita töluvert um þá. Þarna
var Lacan í sálfræðinni, Roland
Barthes í bókmenntunum og Levi
Strauss í mannfræðinni og maður
heyrði talað um þá eins og ungling-
ar tala um poppstjörnur. Það var
eins og vinsældalisti væri í gangi og
Levi Strauss var á uppleið eða niður^
ieið eftir því hvað var nýjasta nýtt. I
einum tíma lá við að fyrirlestrasal-
urinn hjá honum spryngi, allir æddu
þangað til að heyra hann tala um
mannfræðilega analýsu á indíán-
um. Kenningar Foucaults voru ,,in“
einn daginn og ,,out“ strax daginn
eftir. Þetta voru karlar um sjötugt,
búnir að eyða ævinni í kenningar
sínar og hoppuðu þarna um á vin-
sældalistum eins og popparar. Auð-
vitað fylgdi þessu snobb. Margir
gáfu sig út fyrir að hafa lesið miklu
meira en þeir höfðu gert. Þarna
hrærðist ég í átta ár, áður en ég sneri
heim.“
Og uið huað fæstu þessa dagana?
„Eg fékk handritastyrk úr kvik-
myndasjóði í vetur og er að berja
saman handrit. Það snýst um unga
erlenda konu sem kemur til Islands
og upplifir það sem helvíti. Island er
eins og það er, en fyrir hana er það
nánast eins og að koma til annarrar
plánetu. Það er gaman að vinna við
kvikmyndagerð á íslandi í dag.
Gróskan er ótrúleg miðað við stærð
markaðarins og svo erum við að
eignast framleiðendur líka. Það eru
allar líkur á að gróskan verði við-
varandi."
\
\
\
\
\
\