Morgunblaðið - 24.07.1965, Blaðsíða 13

Laugilt-d4fcur 24. júlí 1965 ^
MORGUNBLAÐIÐ
13
MATTHIAS JOH ANNESSEIM:
SVOL FJOLL OG TÆR
1. Eins konar formáli
um örninn
Við ókum sem leið liggur
austur að Þingvöllum. Þaðan
var ráðgert að fara um Uxa-
hryggi og Hvalfjörð aftur til
Reykjavíkur. Astæðan til þessa
ferðalags var sú, að Jónas bóndi
og vegaverkstjóri Magnússon í
Stardal átti í vændum 75 ára
afmæli, sem er nú í dag. Mig
langaði að heyra hann segja frá
landinu sem hann þekkir ekki
af afspurn, heldur nánum kynn-
um — ekki aðeins fjöll og fagra
dali, heldur einnig grjótið á
heiðinni og mölina sem áin safn
aði í sarpinn í farvegi sínum, en
liggur nú í veginum og á það
til að rjúka, jafnvel í logni.
Þegar við ókum undir Úlfars-
felli á austurleið, rifjaðist upp
fyrir mér eins konar feimnis-
mál sem mér hafði verið sagt
frá nokkrum kvöldum áður: að
í hömrum fellsins væri fýla-
byggð. Ekki er ég viss um að
öllum Reykvíkingum sé kunn-
ugt um nábýli fýlsins við borg-
arbúa; þó fýllinn minni oft-
lega fremur á fólk sem maður
þekkir að því einu að spúa lýsi
á mannlífið en unað spóans eða
lóunnar til dæmis, er nábýli
hans við borgina skemmtileg
staðreynd. Flestir okkar horfa
á hvíta sviffuglana í efstu belt-
um hamranna og hugsa með
sér: þarna flýgur mávurinn,
eða: mávurinn er að leggja und-
ir sig landið. En þá er ekki úr
vegi að vita, að þarna á fýll-
inn heima og unir vel sínum
hag, að því er mér er sagt. Þeir
sem sögðu voru læknarnir
Björn Guðbrandsson og Úlfar
Þórðarson, sem ég hafði farið
með nokkrum kvöldum áður
upp í Kjós í því skyni að festa
augu á örninn sem þar á sér
ból. Þá lögðum við bílnum
nokkru vestan við Valdastaði,
og héldum á Reynivallaháls,
sem er meira og hærra fjall
en margur hyggur. Við vorum
einungis hálftíma upp á efstu
bungu, það þótti Úlfari gott.
Hann fór oftast á undan, enda
kappsamur og kvikur á fæti.
Stundum leit hann við og sagði
kankvíslega við Björn: „Þú
verður að ráða ferðinni, þú ert
der Fúhrer". Þá settist Björn á
Stein og blés úr sinni læknis-
nös.
Við Björn töluðum um heims-
pólitíkina, eins og hún væri
okkur í blóð borin. Og ég sagði
við sjálfan mig: þá veit maður
um hvað Björn Guðbrandsson
hugsar, þegar hann fer stofu-
gang. Oftast mundi ég telja að
hann hugsaði um Stalín og
Hitler og samleik þeirra á lang-
spil sögunnar. Nú eru þeir hljóð
færaleikarar horfnir og nýir
framtóningar teknir við lang-
spilinu. En ekki held ég Birni
finnist samhljómurinn sá kom-
ast í hálfkvist við söng hrossa-
gauksins, ekki einu sinni vælið
í kjóanum. En þó líkari því.
Björn sagði mér, að hann
hefði verið í Japan, og þá datt
mér auðvitað í hug, að þar
hefði einhver arnarstofninn
verið í bráðri hættu. En svo
var ekki, hann var þar í læknis-
erindum eins og vera ber. „Þú
settir að fara til Japans“, sagði
hann, „Þar er allt fallegt.“ Ég
kinkaði kolli. Þangað hafði mig
einmitt alltaf langað til að fara.
Þar eru lótusblóm svo stór og
Jónas i Stardal.
ilmfögur, Sð yfirganga allar
þær suðrænu jurtir sem vaxa í
draumi Norðurlandabúans. Þar
eru stúlkur með hendur sem
hreyfast eins og blóm og augu
sem minna á tungl á hálflukt-
um himni, þykist ég vita. Um
það mál sagði Björn ekki orð.
Reynivallaháls er gróðursæll
þegar upp er komið. Þar vex
tungljurt, sem er eiginlegt að
búa á vallendi. „Ég er hissa að
sjá hana hér“, sagði Úlfar.
Hann er grasafræðingur af lífi
og sál. „Tungljurt er sjaldgæf,1
‘sagði hann, „fyrstu geimfararn-
ir sem komast til tunglsins,
ættu að fá hana í hnappagatið".
Á Reynivallahálsi, sem rís nieð
þvergnýpum úr djúpum Hval-
firðinum, opnast manni huldu-
heimar fegursta blómaskrúðs
sem ég hef augum litið á ein-
um og sama stað. Fjallíð var
samfelldur ísaumur, og litadýrð
in með ólíkindum. Úlfar var
glaður eins og barn, hann benti
á lambablóm og helluhnoðra,
gult blóm með eftirsóknarverðu
rykti. Og hér var hnoðrinn á
sínum stað og engin hending að
rekast á hann í þessu stóra
m.ynstri, þar sem hvert nálar-
spor er úthugsað og fyrirfram
ákveðið.
Við gengum yfir hálsinn. Þá
blasti við okkur Hvalfjörður-
inn í allri sinni tignu fegurð.
Hvítanesið að vísu autt og eyði-
legt, svo til beint undir fjallinu
— það mátti muna sinn fífil
fegurri. En örninn var ekki
heima. Þeir hóuðu niður í hyl-
djúp gilin, ekkert svar. „Hvert
ætli hann hafi farið“ spurði ég?
Þeir hristu höfuðið. ,,Hver
veit?“, sögðu þeir. Og ég sá á
þeim að þeir áttu þá ósk heit-
asta að hann næði sér í maka
þessi flökkugjarni piparörn,
stofnaði heimili og fjölgaði nær
útdauðum ættstofni sínum. Úlf-
ar sagði að sumir hefðu talið
sig sjá Ijósan, ungan örn á
sveimi þar við heljargljúfrin,
en Björn dró það í efa. Síðast
verpti örninn í Hvalfirði um og
eftir 1950. En þeir ernir, sem
þar voru þá, áttu engu lífsláni
að fagna. Annar var skotinn,
hinn varð fyrir bíl 1954, og
stendur nú útstoppaður á Nátt-
úrugripasafninu. Ef ekki verð-
ur farið að með gát, gæti að
því rekið að hann yrði eini örn-
inn í opinbérri eigu á íslandi.
Þegar við snerum aftur, höfð-
um við séð hrafnshreiður og
fleyga ungana. Það var gaman
að virða fyrir sér þennan
stærsta og skemmtilegasta spör
fugl í heimi. Svo nátengdur er
hann sögu landsins og sál fólks-
ins sem byggir það, að líklega
mundi eitthvað deyja í okkur,
ef hann hyrfi úr landinu. Hann
flýgur í ljóðum skáldanna og
hefur búið kyrfilega um sig í
þjóðsögunni. Svo á hann það
til að krúnka í draumum okkar.
Þá skyldi maður vara sig.
Á leiðinni niður fjallið var
lítið talað um örninn. Aftur á
móti þóttist Úlfar hafa reynslu
fyrir því — eða öllu heldur
grun um, að írsku munkarnir
sem hingað komu á sínum tíma
hafi haft vitneskju um að land
var í norðri. „Þeir bjuggu í
Shannon-dalnum", sagði hann.
Þangað flugu farfuglarnir til og
frá íslandi, og hvíldu sig á leið-
inni. Munkarnir sáu að fuglarn-
ir komu úr norðri og fóru þang-
að aftur, og voru örþreyttir eft-
- ir flugið. Þeir gátu í eyðurnar:
sáu í hendi sér að land var í
norðurátt. Þeir urðu fyrir sí-
felldu ónæði og ákváðu að taka
sig upp. Héldu í sömu átt og
farfuglarnir. „Þannig fannst
fsland“, sagði Úlfar. Næst þeg-
ar saga íslands verður skrifuð,
legg ég til að Finnur Guðmunds
son semji fyrsta kaflann, sem
gæti heitið: Upphaf fslands-
byggðar.
2. — huldukonan
kallar
— Ég þekkti vel Guðjón
Helgason í Laxnesi, sagði Jónas
í Stardal, þegar við ókum upp
Mosfellsdalinn. Ég nánast
hrökk upp úr áleitnum hugleið-
ingum um örnina í Hvalfirði,
eins og Björn Guðbrandsson
mundi komast að orði. En hann
er líka Skagfirðingur.
Framundan blasti við Gljúfra
steinn, en Laxnes á vinstri
hönd, og nokkru vestar ný og
sérkennileg kirkjan á Mosfelli.
Og einhvers staðar þarna í
moldkyrri jörðinni liggja bein
skáldsins, sem var tregt tungu
að hræra. Og nú er tunga hans
til trés metin. En ekki trúi ég,
að bein Egils Skallagrímssonar
verði raka og fúa að bráð, eins
og kjúkur annarra manna. Og
eitt er víst: enn er óstorknað
skáldblóðið í Mosfellsdal.
— Guðjón kom í Laxnes frá
Reykjavík 1905, sagði Jónas í
Stardal, og öll sumrin frá 1997
og þar til hann dó skyndilega
úr lungnabólgu vorið 1919, vann
ég undir stjórn hans, lengst af
sem flokksstjóri. Eftir lát hans
bað Geir Zoega, vegamálastjóri,
mig um að taka við starfinu, og
gegndi ég því þar til 1962, að
ég fluttist til Reykjavíkur. Ég
var tíður gestur í Laxnesi, og
kynntist þeim hjónum náið.
Guðjóni og Sigríði konu hans.
Guðjón var einstæður búmaður,
og framfaraþráin var honum
runnin í merg og bein. Hann
hafði unun af jarðrækt og húsa-
bótum og var mikill starfsmað-
ur. Hann var annálaður bóndi
og ekki fór af honum lakara
orð sem vegaverkstjóra. Hann
var mjög vel greindur maður
og ágætlega að sér. Hann kunni
betur til verka en nokkur ann-
ar sem ég hef kynnzt, var drjúg
ur verkmaður og handbragð
hans með eindæmum. Hann
hafði beztu kosti yfirmanns: að
kunna allt betur en undirmað-
urinn og geta sagt til. Engan
hef ég þekkt, sem kunni eins
vel að segja undirmönnum
sínum til við vinnu. Ef honum
líkaði ekki handtökin, gekk
hann þegjandi að verkfærunum
og sýndi, hvernig átti að vinna
verkið. Það fylgdi honum aldrei
hávaði eða mælgi. Ef honum
líkaði ekki kantflái, lét hann
taka hann upp aftur. Hann skar
öllum mönnum betur sniddur,
hann hlóð vegakant af list-
fengi. Brúarundirstöður og
ræsagerð voru af hans hendi
eins og bezt verður á kosið —
þið hefðuð átt að sjá hvernig
hann kenndi okkur að höggva
grástein og fella saman í rennu-
kampa. Þá var ekki sementið
að troða í götin.
Guðjón hafði verið með Árna
Zakaríassyni, verkstjóra, og
m.a. lært af honum. Árni var
einlyndur maður og skrýtinh í
háttum, gat verið illa lyntur og
ónotahylki, en góður verkstjórL
Hann var heljarmenni að burð-
um. Guðjón hafði sagt mér
margar skemmtilegar sögur af
honum, svo ég lét hann ekki
snúa á mig, þegar leiðir okkar
lágu saman.
Geir vegamálastjóri frétti,
skömmu áður en Guðjón lézt,
að hann væri lagstur veikur
í lungnabólgu, og hélt að þá
væri lítið unnið í Þingvalla-
veginum. Hann sendir Árna
austur. Þegar Árni kemur, erum
við að slá upp fyrir brúnni við
Reykjaá. Það var húðarigning,
en karlinn situr sem fastast í
hnakknum og horfir þegjandi
á okkur. Þá heyrum við að
hann tautar við sjálfan sig: „Já,
ég vissi að þeir væru að vinna,
hér er ekkert verkfall“.
Hann tók svo við verkstjórn-
inni og bjó í Laxnesi. Ég sagði
við hann einn morgun: „Er ekki
rétt að tína saman allt afhögg
og trébúta og fara með að Lax-
nesi?“. „Jú, við gerum þa2
Jónas. Þú þarna berhöfðaði
maður, tíndu búta og farðu me8
að Laxnesi“. Strákurinn, sem
til var talað, gerir eins og fyr-
ir hann er lagt, en er lengi 1
ferðinni. Þegar hann loks kem-
ur um morgunmatarleytið, fei
hann sér að engu óðslega, en
lætur hestinn dóla niður göt-
una. Árni segir ekkert fyrr én
búið er að borða, þá segir hann:
„Þú þarna, stígvélaði maður
taktu hestinn og vagninn, þvi
maðurinn sem sat í vagninum
þarf að hvíla sig“. Þetta þótti
okkur í senn skrýtin og frum-
leg ofanigjöf við „þann berhöfð-
aða“.
Árni hafði lært vegagerð af
norskum mönnum, sem hingað
voru fengnir skömmu fyrir
aldamót, til að leggja Hellis-
heiðarveg og Kamba. Hann var
verkstjóri samtímis Einari
Finnssyni frá Meðalfelli, sem
lagði austurhluta Þingvallaveg-
arins og sprengdi veginn nið-
ur Almannagjá. Einar lærði
vegagerð í Noregi og dvaldist
þar um fjögurra ára bil. Báðir
kunnu þessir menn vel til
verka.“
Framhald á bls. 15
Lasnes (Iijósm.: Mbl. Ól. K. M).