Morgunblaðið - 14.03.1984, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 14. MARZ 1984
„í umhverfisleysi dagsins í dag
er oft erfitt
að sjá saltið"
Þór Sandholt
Þáttur þessi er hugsaður í trú á góðar bókmenntir og mikilvægi þeirra
fvrir nemendur í grunnskóla. Að þeir verði skyggnir á það sem gerist í
sögu og tungu þjóðarinnar — og skvnji um leið þann mátt og grósku er
felst í orðsins list.
í byrjun ber þátturinn fram tvær spurningar. Þeim svara hér: Áslaug
Brynjólfsdóttir fræðslustjóri í Reykjavík og Indriði G. Þorsteinsson rit-
höfundur.
Þátturinn telur góðs vita að fara af stað með svo ágætu fólki og þakkar
því liðsinnið.
Bókmenntir
í grunnskóla
Umsjón: Jenna Jensdóttir og
Sigríður Ragna Sigurðardóttir
1. spurning: Hvert er álit þitt á
uppeldislegu gildi góðra bók-
mennta fyrir nemendur í
grunnskóla?
Áslaug svarar:
Góðar bókmenntir eru andleg
verðmæti og menningararfur
hverrar þjóðar. Lestur góðra
bóka er viss athöfn þar sem
nemandinn er virkur þátttak-
andi. Hann túlkar og skilgreinir
sjálfur það sem hann les og
skapar sínar eigin hugmyndir
um efnið og eru þær einstakl-
ingsbundnar og ólíkar.
Lestur fjölbreytilegra góðra
bóka frjóvgar hugsun og auðgar
ímyndunarafl nemandans og
stuðlar að því að hann geti
myndað sér sjálfstæðar skoðanir
og þroskað með sér gagnrýninn
huga og víðsýni.
Æskilegt er að bókmennta-
kennsla spanni sem víðfeðmast
svið þ.e.a.s. ljóð, skáldsögur,
leikrit og smásögur og nái yfir
bókmenntir hinna ólíkustu
stétta í timans rás.
Nemendur þurfa að venjast að
njóta góðra bóka og ljóðalestrar.
Það færir þeim hamingju og
vellíðan. Það er hægt að rækta
með nemendum bókmennta-
smekk, innsýn í undraheim fag-
urra og góðra bókmennta eins og
annarra lista. Grunnskólinn á
ekki áðeins að kenna um hlutina
og miðla þekkingu, heldur þarf
að kenna hlutina sjálfa — kenna
að njóta þeirra — og það á ekki
síst við um góðar bókmenntir.
Ef ekki er lögð áhersla á lestur
góðra bóka, er hætt við að móð-
urmálið bíði hnekki af. Talmálið
hefur tilhneigingu til að afbak-
ast frá manni til manns og víða
ber þess þegar merki í latmæli
og linmæli, en einnig í fábreyti-
legu orðavali og skorti á orð-
skilningi. Lestur úrvalsbóka er
því höfuðnauðsyn til að stuðla að
varðveislu móðurmálsins.
Að framansögðu hljóta bók-
menntir tvímælalaust að hafa
uppeldislegt gildi fyrir nemend-
ur í grunnskólum.
Indriði svarar:
Þar sem ljóst er að góður
skáldskapur á ekki að vera lygi
og hugarórar, heldur eilítið stíl-
færð reynsla, hlýtur hann að
vera gagnlegur til uppeldis fyrir
nemendur í grunnskóla, eins og
hann er gagnlegur fyrir alla
menn. Þótt margt nýstárlegt
geti borið við í skáldskap, og
menn kunni að efast um að
reynsla liggi þar að baki, er vert
að hafa í huga, að maðurinn er
hugsandi vera og er oftast það
sem hanr hugsar. Þannig getur
hann aldrei náð út fyrir sig
nema í tilraunum til vitleysu,
sem því miður bryddir á öðru
hverju af því helsta krafa sam-
tímans gengur undir nafninu
nýjung. Það er alltaf verið að
biðja um eitthvað nýtt, uns
skáldskapurinn verður óskiljan-
legur, menningin einskonar íra-
fár og flugeldasýningar og les-
endur verða að taka bókmenntir
eins og lýsi, einkum í skólum þar
sem góðu heilli er haldið uppi
nokkurri vitneskju um þær.
Önnur hlið bókmennta, hin póli-
tíska, er að auki svo flöt og snúin
og kemur svo lítið nærri þeirri
forvitni sem í öllum býr um ann-
að fólk, að hún nær ekki fram
neinum markmiðum nema hjá
unglingum, sem vilja hallast
undir kirkjusiði tuttugustu ald-
ar, pólitíkina.
Uppeldislegt gildi bókmennta
felst einkum í þörf unglinga
fyrir að fullorðnast. Nú um sinn
hefur þótt gott að geta bægt frá
sér öllu sem ber keim af þroska
sem fylgir aidri. í staðinn er
dvalið við einhæfa nautn af dæg-
urlagatónlist, og er raunar ekk-
ert við því að segja. Fólk um þrí-
tugt neitar sér jafnvel um að
vera fullorðið og gengur enn í
táningaklæðum. Bráðum verða
elliheimilin full af táningum
fyrst þeir eru í tísku. Skáldskap-
ur á kannski lítið erindi við
popp-heiminn, en á meðan bæk-
ur eru lesnar í skólum, verður
eitthvað af þeim eftir í vitund
nemenda af reynslu, sem
ástæðulaust er að vera án. Auð-
vitað breytist tíðarandinn, en
hann er ekki hagstæður bók-
menntunum um þessar mundir.
Spurning er líka hvernig bók-
menntir eru skrifaðar. I mínu
ungdæmi kepptust allir ungl-
ingar við að verða fullorðnir og
við vildum vita allt sem fullorðn-
ir vissu og svolítið meira. Nú
krefst popp-iðnaðurinn þess að
fólk fari helst aldrei af unglinga-
aldri, og þá er varla hæfari
bókmenntir að hafa en Litlu
gulu hænuna, eða hvað það nú
hét, sem átti að stöðva hér um
árið, af því það hét ekki Litla
rauða hænan.
Maður vonar auðvitað I
lengstu lög að skólar séu til að
gera unglinga að fullorðnu fólki.
Þá koma bókmenntir að góðu
gagni.
2. spurning: Hvaða sess ættu
bókmenntir að skipa innan
grunnskólans í upplýsinga- og
tæknisamfélagi nútímans?
Áslaug svarar:
Bókmenntir ættu því að skipa
mun veglegri sess innan grunn-
skólans en þær gera í dag.
í upplýsinga- og tæknisamfé-
lagi nútímans er ekki hvað síst
nauðsynlegt að standa vörð um
bóklegan menningararf og tungu
þjóðarinnar.
Með myndbandavæðingu og
tölvutækni raskast samfélags-
venjur og samskipti fólks. Mun
meiri tíma er varið í setu yfir
einstefnumiðlunarmyndefni og
mótun. Er það af ýmsum ástæð-
um varhugavert varðandi
sjálfstæða hugsun eins og á var
minnst hér á undan. Auk þess
færir lestur bókmennta mann-
Áslaug Brynjólfsdóttir
Indriði G. Þorsteinsson
inn nær sjálfum sér og gerir
hann færari um að setja sig í
spor annarra.
Yngri börn, sem farin eru að
lesa, ættu t.d. ekki að fá allt of
mikið af sögubókum með mynd-
um og aðeins litlum texta. Þau
þurfa sjálf að geta lesið út úr
texta bókarinnar — og skapað
eða mótað eftir þeirra eigin
hugsun þann skilning og þá
mynd, sem lestrarefnið gefur til-
efni til. Þau þurfa að gera hlut-
ina sjálf, þá fyrst skilja þau þá
og njóta þeirra.
Svipað gerist með því að horfa
eingöngu á myndir á skermi með
litlum texta. Málþróunin verður
lítil, því að orðfæðin er mikil.
Nemandinn er aðeins áhorfandi,
en ekki gerandi í athöfn eins og
við lesturinn.
Með þessu er ég ekki að segja
að myndir, og þá einnig á
skermi, geti ekki verið góðar til
skýringar á vissum þekkingar-
atriðum, en þetta tvennt, mynd-
og lesmál, þarf að vera í hæfi-
legum hlutföllum hverju sinni.
Myndin með sínum mætti má
aldrei koma í staðinn fyrir lestur
góðra bókmennta.
Margir gera sér grein fyrir
þessu enda hefur gömlum
málshætti verið gefinn gaumur í
auknum mæli, en þar segir:
„Það, sem ég sé, man ég; því, sem
ég heyri, gleymi ég; en það sem
ég geri, skil ég.“
Indriði svarar:
Við skulum ekki ætla bók-
menntum neinn séss í upplýs-
inga- og tæknisamfélagi nútím-
ans. Eflaust vilja kennarar
kenna þær af því þær eru taldar
einhvers virði. Ef ekki, þá það.
Upplýsinga- og tæknisamfélag
nútímans er sumpart áróður,
sumpart iðnaður og sumpart
bissness, og er eins fjarri bók-
menntum og Satúrnus jörðinni.
Þetta sambland áróðurs, iðnaðar
og bisness tekur einhvern tíma
enda, en á meðan svo er ekki
verða heilu kynslóðirnar að týn-
ast bókmenntalega séð, og við
því verður ekkert gert. Hvað ís-
land snertir, þá færir upplýs-
inga- og tæknisamfélagið okkur
nær þeim draumi að geta tínt
hringorma úr fiski með tölvu.
Það er eitt af æðstu markmiðun-
um. Hin markmiðin verða fjar-
skipti og bókhald á heimilum,
svo dæmi séu nefnd. Ekkert af
þessu kemur bókmenntunum við.
Þessi dæmi snerta verstöðina fs-
land mikið frekar, og hið mikla
tal og yfirtaka umræðunnar um
vinnulaun og fiskveiðikvóta er
dæmigert um upplýsinga- og
tæknisamfélag. Við getum reikn-
að alla skapaða hluti nema
bókmenntirnar og annað það,
sem rís upp úr mannshuganum
og blasir við okkur æ síðan sem
vitneskja og reynsla, og sýnir
okkur að auki að við erum ekki
ein í heiminum. Þess vegna eru
góðar bækur vinir manns, eins
og góð málverk eða dýr tónlist.
Upplýsinga- og tæknisamfélag á
ekkert skylt við þann heim sem
býr í mannshuganum, heldur er
um samfélag að ræða, sem á
uppruna sinn í þvottavélum, út-
varpi og ryksugum. Slíkt samfé-
lag getur létt okkur margvísleg
störf og aukið frítíma okkar, en
til hvers er það ef búið er að
drepa afrakstur mannshugans í
leiðinni. Þess vegna á að skipa
bókmenntum ofar fjölmiðlavíl-
inu, einnig málaralist og tónlist,
og fá þetta allt inn í skólana til
umræðu, ef það mætti verða til
þess að auðvelda unglingum að
skilja að til eru fegurri hlutir en
tölva, og meiri ávinningur er að
deyja með vitneskju um ákveðið
samhengi alls er lifir en deyja
eins og asni fyrir framan tæki,
sem færir þér allt nema hangi-
kjöt og súra hrútspunga.
Málefni aldraöra I
Þórir S. Guðberjísson
Fjöldi fbúa í Reykjavík, 67 ára og eldri er samkvæmt bráða-
birgðatölum 1. des. 1982 9.667, konur 5.799 og karlar 3.868.
Um 10% þessara íbúa eru á biðlista eftir húsnæðis- og vistunar-
rými hjá Reykjavíkurborg, 5—10% dveljast á sjúkrastofnunum
eða vistheimilum, en flestir eru heima, sumir vinnandi og við
allgóða heilsu.
Margt hefur verið ritað og
rætt um húsnæðis- og vistun-
armál aldraðra að undanförnu.
Vandræðaástand er víða
ískyggilegt í Reykjavík og
nágrannabyggðarlögunum. Mörg
átakanleg dæmi væri unnt að
nefna þessu til staðfestingar og
margir aðstandendur aldraðra
eru að kikna undan miklu álagi.
Ég nefni þennan þátt í upphafi
þar sem hann vill oft gleymast I
heitri umræðu þessa málaflokks.
Það er oft með ólíkindum hvað
börn og aðstandendur aldraðra
leggja mikið að mörkum á þessu
sviði og hjúkra hinum öldruðu
með mikilli alúð og gætni, oft
með hjálp og ráðleggingum frá
sjúkrahúsum, heimahjúkrun eða
heimilishjálp. Hvers konar örv-
un og hjálp sem býðst þessu fólki
kemur að miklu gagni og má þar
nefna aukna þjónustu heima-
hjúkrunar og heimilisþjónustu
með skipulagðar vaktir um
kvöld, helgar og næturþjónustu,
öryggissíma sem unnt væri að
hringja til um nætur og helgar
o.s.frv.
Ekki var það þó ætlun að ræða
um húsnæðis- og vistunarmál
aldraðra í þessum þætti. Að
þeim »erður vikið síðar. I hita og
þunga dagsins má ekki gleyma
því sem gert er og hefur áunnist
á undanförnum árum. Tæplega
10% af öldruðum í Reykjavík
eru nú á biðlista eftir húsnæði
og vistunarrými hjá Félags-
málastofnun Reykjavíkurborgar
og er þá átt við 67 ára og eldri.
Hvar eru hin 90% sem eftir eru?
E.t.v. eru 5—10% á sjúkrahúsum
og vistheimilum, en flestir eru
heima, margir vinnandi og við
allgóða heilsu.
Brautryðjendastarf í
félagsstarfi aldraðra
Árið 1965 var sett á stofn í
Reykjavík sérstök deild við Fé-
lagsmálastofnun Reykjavíkur
sem eingöngu átti að fara með
málefni aldraðra. Verkefni
deildarinnar voru tvískipt. Ann-
ars vegar átti hún að veita
ráðgjöf, upplýsingar og meðferð
í sambandi við einstaklings- og
hjúskaparmál, hins vegar hafði
hún á stefnuskrá sinni að byggja
upp og koma á laggirnar félags-
starfi fyrir íbúa Reykjavíkur-
borgar 67 ára og eldri.
Geirþrúður Hildur Bernhöft,
cand. theol., veitti deildinni for-
stöðu og hóf þegar undirbún-
ingsvinnu sem var brautryðj-
endastarf á þessum tíma. Mikil
vinna var lögð í að hafa sam-
band og samvinnu við safnaðar-
félög og áhugafélög um málefni
aldraðra, kynna starfsemina og
undirbúning hennar og auka
skilning almennings á félags-
starfi aldraðra. Dreifibréf var
sent til borgarbúa, sumir tóku
málefninu vel, öðrum leist ekki á
blikuna og töldu að aldraðir
þyrftu ekki á neinu félagsstarfi
eða tómstundum að halda. Mikil
vinna var lögð í að fá sjálfboða-
liða til starfa og þegar allri und-
irbúningsvinnu var lokið hófst
félagsstarfið og varð árangur
betri en margan hafði grunað.
Fjölþætt félags- og tóm-
stundastarf er nú rekið á vegum
Félagsmálastofnunar Reykja-
víkurborgar á fjórum stöðum í
borginni og dagvistardeild við
Þjónustuíbúðir við Dalbraut og
verður vikið nánar að þessu
starfi á næstunni.
Fjöldi aldraðra hefur vaxið
mjög á undanförnum árum of
eru nú íbúar Reykjavíkur 67 áró
og eldri 9.667 skv. bráðabirgða
tölum frá 1. desember 1982. Þar
af voru karlar 3.868 og konur
5.799.
Með vaxandi fjölda aldraðra
er meiri þörf á öflugu og fjöl-
breyttu félags- og tómstunda-
starfi sem er einn áhrifamesti
þáttur í fyrirbyggjandi starfi,
býr aldraða betur undir efri ár-
in, heldur þeim virkum í hvers
konar áhugastarfi, rýfur ein-
angrun sem margir aldraðir búa
við og kemur í veg fyrir ótíma-
bærar innlagnir á sjúkrahús eða
stofnanir.