Morgunblaðið - 14.03.1984, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 14. MARZ 1984
Tilraunastöðvar
Rannsóknastofiiun-
ar landbúnaðarins
— eftir Gunnar
ólafsson
Síðustu mánuðina hafa orðið
nokkrar umræður í blöðum og
manna á meðal um ákvörðun
stjórnar Rannsóknastofnunar
landbúnaðarins (Rala), hinn 8.
desember sl. að leggja niður fjár-
bú Tilraunastöðvarinnar á Reyk-
hólum. Bókun stjórnar er á þessa
leið: „Stjórn Rala samþykkir að
leggja niður sauðfjárhald á Til-
raunastöðinni á Reykhólum á ár-
inu 1984. Unnið verði að því að
koma sauðfjárstofni þeim sem þar
hefur verið ræktaður á undan-
förnum árum til framhaldsrækt-
unar á öðrum fjárræktarbúum
Rala, eða annarra opinberra
stofnana, t.d. bændaskólanna
og/eða með öðrum hætti.“
Nokkurs misskilnings hefur
gætt í þessari umræðu og því er
rétt að skýra þessi mál nokkuð og
sérstakiega að kynna nánar þær
ástæður sem lágu að baki ákvörð-
uninni um að leggja fjárbúið á
Reykhólum niður.
Saga tilraunastöðvanna
Aður en lengra er haldið er rétt
að rekja sögu tilraunastöðvanna í
örstuttu máli.
Tilraunastöðin á Akureyri
(Möðruvöllum) var stofnuð af
Ræktunarfélagi Norðurlands árið
1903 og gekk undir nafninu Gróðr-
arstöðin á Akureyri um áratuga-
skeið. Við stofnun Ræktunarfé-
lagsins fékk það land sunnan við
bæinn, á móts við núverandi Ak-
ureyrarflugvöll. Um 1970 var mjög
orðið þrengt að landi stöðvarinnar
vegna ýmiss konar framkvæmda.
Landið og byggingar voru seldar
1974 og tilraunastöðin flutt að
Möðruvöllum í Hörgárdal.
Ræktunarfélag Norðurlands rak
tilraunastöðina þar til Tilrauna-
ráð jarðræktar (1940) og síðar
(1965) Rannsóknastofnun land-
búnaðarins tók við rekstrinum,
eins og nánar verður vikið að síð-
ar.
1. janúar 1983 tók svo Ræktun-
arfélagið aftur við búrekstrinum.
Tilrauna.stöðin á Sámsstöðum var
stofnsett af Búnaðarfélagi fslands
árið 1927 og rekin af því fram til
1940.
Tilraunastöðvarnar á Reykhólum
og Skriðuklaustri voru settar á
stofn 1946 og 1949. Tilraunaráð
jarðræktar rak þær fram til árs-
ins 1965, að Rala tók við rekstrin-
um.
Á árunum eftir síðari heims-
styrjöldina þótti ekki annað fært
en að hafa tilraunastöð í hverjum
landsfjórðungi. Þó að segja megi
að þessar stöðvar hafi aldrei feng-
ið það starfsfé sem þurfti til að
koma þeim á góðan rekspöl, virð-
ist þó svo sem nokkur skilningur
hafi verið fyrir tilrauna- og rann-
sóknastarfsemi á þessum tíma.
Fjárræktarbúið á Hesti var stofn-
að 1943. Það var rekið af Búnað-
ardeild atvinnudeildar háskólans
fram til 1965, en síðan af Rala.
Lagasetning 1940
Lög nr. 64 frá 7. maí 1940 um
rannsóknir og tilraunir í þágu
landbúnaðarins marka tímamót.
Með lögum þessum var í fyrsta
sinn komið á heildarskipan um
stjórn tilraunamála landbúnaðar-
ins hér á landi. Samkvæmt iögum
þessum hafði landbúnaðarráð-
herra yfirstjórn rannsókna og til-
rauna í þágu landbúnaðarins. Gert
var ráð fyrir, að ríkissjóður kost-
aði þessa starfsemi. í lögunum frá
1940 voru einnig ákvæði um, að
ráðherra skipaði tvö tilraunaráð
til 5 ára í senn, annað fyrir jarð-
rækt en hitt fyrir búfjárrækt.
Verksvið tilraunaráðanna var m.a.
að gera tillögur um að hvaða verk-
efnum búnaðardeildin ynni á
hverjum tíma. Tilraunaráðin voru
sjálfstæðar stofnanir sem höfðu
nokkurt fjármagn til ráðstöfunar.
Þau gátu sjálf beitt sér fyrir ýms-
um tilraunum. Tilraunaráð jarð-
ræktaf tók við rekstri tilrauna-
stöðvanna á Akureyri og Sáms-
stöðum 1940 og vann að stofnun
tilraunastöðvanna á Reykhólum
og Skriðuklaustri og rak síðan all-
ar stöðvarnar fram til ársins 1965.
Tilraunastöðvarnar fjórar voru
fyrst í stað eingöngu tilrauna-
stöðvar í jarðrækt. Á öllum stöðv-
unum var þó rekinn venjulegur
búskapar samhliða tilraunastarf-
seminni. Smám saman fóru bú-
fjárræktarmenn að nýta sér þá
aðstöðu sem búféð gaf og núna eru
gerðar ýmsar búfjártilraunir á
öllum stöðvunum nema Sámsstöð-
um, en þar hefur ekki verið búfé
um árabil.
Rannsóknastofnun land-
búnaðarins stofnuð
Hinn 10. maí 1965 voru sam-
þykkt á Alþingi lög um rannsóknir
í þágu atvinnuveganna. Þessi lög
eru nr. 64/1965.
í 34. gr. téðra laga segir m.a.:
„Rannsóknastofnun landbúnaðar-
ins skal annast eða hafa umsjón
með öllum rannsóknum og til-
raunum á sviði landbúnaðarins,
sem fé er veitt til á fjárlögum ...“
í 36. gr. sömu laga segir: „Rann-
sóknastofnun landbúnaðarins skal
fá umráð yfir þeim tilrauna-
stöðvum á sviði landbúnaðarins,
sem ríkið á.“
Samkvæmt þessu hefur Rala
rekið tilraunastöðvarnar síðan
1965.
Fjárhagsvandi
tilraunastöðvanna
Síðan Rala tók við rekstri til-
raunastöðvanna, hafa þær verið á
B-hluta fjárlaga. B-hluta-fyrir-
tæki eru þær stofnanir, sem hafa
umtalsverðar tekjur og ætlast er
til að standi mikið til undir eigin
rekstri. M.a. af þessum ástæðum
hefur alla tíð verið mjög erfitt að
fá verulegt fjármagn til rekstrar
stöðvanna. Á fjárlögum er aðeins
ein heimiluð staða á hverri stöð,
Byggingarvísit.:
Hestur
Reykhólar
Möðruvellir
Skriðuklaustur
Sámsstaðir
Samtals:
þ.e. staða tilraunastjóra. Öll önn-
ur laun hefur þurft að greiða af
rekstrarfé.
Rekstur tilraunastöðvar er
meira mál en venjulegur búrekst-
ur. Tilraunastarfsemin kostar
bæði fé og fyrirhöfn, en þó sýnt
hafi verið fram á það með rökum,
hefur það aldrei verið viðurkennt
með fjárveitingum. Fjárveitingar
til þeirra hafa ætíð verið lágar, en
á síðasta áratug hafa þær auk
þess verið skertar.
í töflu I hér að neðan eru sýndar
heildarfjárveitingar til tilrauna-
stöðvanna á árunum 1980—1983. f
töflu II er sýnt hvað þær hefðu
þurft að hækka til að halda raun-
gildi miðað við byggingarvísitölu.
Tölurnar bera með sér að
raungildi fjárveitinganna hefur
rýrnað stórlega. En erfiðleikarnir
við rekstur stöðvanna koma ekki
allir í ljós I töflunni. Fram til árs-
ins 1977 var starfsfólk stöðvanna
ráðið á sömu kjörum og bændur
réðu vinnufólk. Frá 1977 hefur
starfsfólk verið ráðið samkvæmt
samningi ríkisins og Starfs-
mannafélágs ríkisstofnana (SFR).
Það þýðir að dagvinnutími er tal-
inn frá 9—18, fimm daga vikunn-
ar. Öll vinna þar framyfir er eftir-
vinna. Stofnunin reyndi að komast
hjá þessu, þar sem vinna I sveit er
gjörólík vinnu flestra þeirra sem
eru félagar I SFR. Stofnuninni var
fyrirskipað að fara eftir nefndum
samningum og þarf nú að greiða
stórar uphæðir vegna yfirvinnu
um sauðburð, slátt og haustannir,
og jafnvel á ýmsum öðrum árstím-
um. Sveigjanleiki í vinnutíma eft-
ir aðstæðum, sem ætti að vera
hagsmunamál jafnt starfsfólks
sem stofnunar, er óheimill!
Starfssvið tilraunastjóranna er
aðallega tvenns konar. I fyrsta
lagi skulu þeir annast þær tilraun-
ir sem framkvæmdar eru á stöðv-
unum. í öðru lagi eru þeir bústjór-
ar og skulu annast búreksturinn.
Þar sem ætlast er til að búrekst-
urinn standi að miklu leyti undir
annarri starfsemi verður tilrauna-
stjórunum ekki talið það til lasts
þó þeir láti stundum búreksturinn
ganga fyrir. Eftir því sem harðnað
hefur á dalnum hafa því tilraun-
irnar setið æ meira á hakanum.
Fjármagn til viðhalds og ný-
bygginga hefur einnig verið mjög
skorið við nögl á liðnum árum. Á
sumum stöðvanna horfir nú til
hreinna vandræða, því byggingar
og vélakostur hafa ekki verið
1980 1981 L2&2 12S2
739 1140 2076
418 630 972 1771
203 306 472 680
515 777 1198 2182
424 639 986 1796
255 385 593 1080
1815 2737 4221 7689
endurnýjuð, eða hlotið það viðhald
sem nauðsynlegt er.
Yfirstjórn þessara mála hefur
verið þessi þróun Ljós lengi. Mjög
miklum tíma hefur verið varið í að
reyna að finna lausn á vandanum.
Fyrir nokkrum árum skipaði land-
búnaðarráðherra nefnd til að
kanna rekstrargrundvöll tilrauna-
stöðvanna. Sú nefnd lagði m.a. til
að búskap yrði hætt á Reykhólum.
Til þess að fleyta tilraunastöðv-
unum áfram hefur vandi þeirra á
Iiðnum árum verið leystur til
bráðabirgða með aukafjárveiting-
um i lok ársins. Þetta hafa verið
skammtímabjörgunaraðgerðir
sem ekki hafa tekið mið af lausn
vandans til frambúðar. Sam-
kvæmt yfirlýsingum fjármála-
ráðherra verður ekki um auka-
fjárveitingar að ræða á þessu ári.
Hvað er til ráða?
Eins og að framan greinir, hef-
ur miklum tíma verið varið í að
reyna að finna leiðir til lausnar
fjárhagsvanda tilraunastöðvanna.
Fyrir nokkrum árum kom sú
hugmynd fram, að samtök bænda
tækju einhvern þátt í rekstri
þeirra. Þessi hugmynd varð
kveikjan að því að viðræður voru
teknar upp á árinu 1982 við Rækt-
unarfélag Norðurlands um rekst-
ur Tilraunastöðvarinnar á Möðru-
völlum. Þessar viðræður leiddu til
þess, að í árslok 1982 var gerður
samningur milli Ræktunarfélags
Norðurlands og Rannsóknastofn-
unar landbúnaðarins um rekstur
stöðvarinnar. Samkvæmt samn-
ingnum sér Ræktunarfélagið um
búreksturinn.
Á Möðruvöllum var hafin bygg-
ing tilraunafjóss árið 1976. Þegar
samningurinn var gerður var fjós-
ið fokhelt en bygging hlöðu ekki
hafin. Á sl. ári tókst að gera hlöð-
una fokhelda og standa vonir til
að unnt verði að taka fjósið í notk-
un haustið 1984. Á síðustu fjárlög-
um fékkst fjárveiting til áfram-
haldandi framkvæmda við fjósið.
Sú reynsla sem fengist hefur af
þessu samstarfi lofar góðu um
framhaldið. Hvort búnaðarsam-
bönd í öðrum landshlutum hafa
möguleika til þess að taka þátt í
rekstri tilraunastöðvanna er enn
óljóst, en mikið gæti unnist ef
unnt væri að taka upp samvinnu
við fleiri búnaðarsambönd um
rekstur tilraunastöðva.
Vandinn ve\
Þegar kom fram á sumar 1983
var ljóst, að fjárhagsvandi stöðv-
anna var meiri en oftast áður. í
lok júlímánaðar var farið fram á
aukafjárveitingu að upphæð 1,3
millj. kr. Þessi beiðni var ítrekuð í
byrjun september. Beiðninni var
hafnað af fjármálaráðuneytinu og
enn var henni hafnað í lok ársins,
þó sýnt væri að halli stöðvanna
yrði yfir 2 millj. króna.
Eftir synjun fjármálaráðuneyt-
isins I september var ljóst, að
grípa þyrfti til róttækra aðgerða
til að koma í veg fyrir gjaldþrot
tilraunastöðvanna.
Ferð að Reykhólum
Þátt í Reykhólaferð tóku, auk
stjórnar Rala, Bjarni Guðmunds-
son, aðstoðarmaður landbúnaðar-
ráðherra, og Hjörtur Björnsson,
forstjóri Skrifstofu rannsókna-
stofnana atvinnuveganna.
Á Reykhólum sagði Ingi Garðar
Sigurðsson tilraunastjóri frá
Gunnar Ólafsson
starfsemi stöðvarinnar og for-
stjóri Rala gerði grein fyrir fjár-
hagsvanda stöðvanna.
I umræðum kom fram, að jarð-
ræktartilraunum hefur fækkað
mjög á Reykhólum á undanförn-
um árum. Að sögn tilraunastjór-
ans liggja ýmsar ástæður til þess:
mannekla og tímaskortur vegna
búskapar, en einnig hefur veðrátt-
an átt sinn þátt í fækkun tilrauna.
T.d. benti hann á að erfitt hefði
verið að sinna dreifðum tilraunum
á Vestfjörðum vegna samgöngu-
erfiðleika og sumar tilraunir
höfðu misfarist vegna þess að fræ
spíraði ekki.
Tilraunastjóri gerði einnig
grein fyrir fjárbúinu. Þar eru
rúmlega 300 kindur af hvítum
stofni sem Stefán Aðalsteinsson
hefur unnið að kynbótum á á síð-
ustu 20 árum. Stofninn er talinn
mjög verðmætur, sérstaklega hvað
ullar- og skinnagæði snertir, en
einnig varðandi frjósemi og afurð-
ir eftir á.
í umræðum var upplýst, að halli
tilraunastöðvarinnar vegna bú-
rekstrar var á árinu 1982 rúmar
300 þúsund krónur.
Ýmsar leiðir til úrbóta voru
ræddar. M.a. hvort hugsanlegt
væri að leigja búið.
í hnotskurn eru málefni Reyk-
hóla:
Jarðræktartilraunir hafa
dregist saman.
Búskapur er rekinn með
halla.
Verðmætur fjárstofn er á
staðnum.
Jardræktartilraunir
Á sl. sumri barst Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins tillaga
sem samþykkt var á aðalfundi
Búnaðarsambands Vestfjarða I
byrjun júlí. í tillögunni er því
beint til alþingismanna Vest-
fjarða og landbúnaðarráðherra,
„að þeir efli Tilraunastöðina á
Reykhólum, svo hún fái betur og
meira en nú er sinnt þeirri til-
raunastarfsemí sem þar er rekin,
cinkum hvað varðar grasræktartil-
raunir, svo að betur fáist séð hvaða
grasstofnar henta vestfirskum
bændum best til túnræktar.“ (Let-
urbreyting G.Ól.)
Um svipað leyti beindi stjórn
Búnaðarsambands Austurlands
því til stofnunarinnar, að jarð-
ræktartilraunir á Austurlandi
yrðu efldar, sérstaklega í harð-
býlli sveitum.
Af framangreindu má ljóst
vera, að mikill áhugi er fyrir efl-
ingu jarðræktartilrauna viða um
land.
Akvörðun stjórnar Rala
Á fundum stjórnar Rala bæði
30. sept. og 25. okt. voru málefni
tilraunastöðvanna enn til um-
ræðu. Það var svo á fundi hinn 8.
des., þar sem einnig voru mættir
þeir Bjarni Guðmundsson, Hjört-
ur Björnsson og Ingi Garðar Sig-
urðsson, að gerð var sú bókun sem
um getur í upphafi þessarar grein-
ar, þ.e. að tilraunastöðin hætti
rekstri sauðfjárbúsins.
Viðbrögð við
ákvörðun stjórnar
Hér verða ekki rakin þau blaða-
skrif eða önnur viðbrögð sem
ákvörðun stjórnar Rala leiddi af
sér. Þó verður hér birt bréf sem
Tafla I.
Kíkisframlög til tilraunastöðvanna (þús. kr.).
1980 1981 1982 1983
Hestur 418 464 828 1090
Reykhólar 203 433 413 590
Möðruvellir 515 991 1342 1777
Skriðuklaustur 424 582 729 928
Sámsstaðir 255 448 435 611
Samtals: 1815 2918 3747 4996
Tafla II.
Kíkisframlög til tilraunastöðvanna 1980 og hvað þau hefðu þurft að vera
síðar miðað við byggingarvísitölu í júní hvers árs (þús. kr.).