Morgunblaðið - 18.10.1992, Blaðsíða 18

18 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. OKTÓBER 1992
við Tímann 19. febrúar 1982, í til-
efni af 80 ára afmæli Sambands-
ins: „í samvinnuhreyfingunni felst
ekki tilgangur í sjálfu sér. Það velt-
ur á því að tilgangi samvinnuhreyf-
ingarinnar sé náð hvaða þjónustu
samvinnuhreyfingin lætur fólki í
té og hvort hún er tæki í höndum
þess.“ Samvinnuhreyfingin hófst í
þeim tilgangi að færa verslunina
inn í landið og bæta viðskiptakjör
íslendinga. í upphafi útveguðu
kaupfélögin ódýrar vörur saman-
borið við það sem aðrir buðu, af
heimildum má ráða að í kringum
þau hafí skapast svipuð stemmning
og í kringum Hagkaup á sínum
tíma og síðar Bónusverslanirnar.
Tilkoma verslana af því tagi segir
sína sögu um mikilvægi þess að
sofna ekki á verðinum um verslun-
arkjör neytenda. Samvinnuhreyf-
ingunni tókst aldrei að fylgja eftir
byggðaþróuninni og ná viðlíka
árangri í smásöluversluninni á höf-
uðborgarsvæðinu og hún hafði úti
á landi, þrátt fyrir endurteknar til-
raunir í þá átt.
Það má velta því fyrir sér hvort
samvinnuhreyfíngin hafi orðið að
tilgangi í sjálfri sér og farið að
keppa að eigin vexti og viðgangi.
Hreyfingin sem í upphafi byggðist
á þeirri reglu að hver maður hefði
eitt atkvæði varð slíkur valdapýr-
amídi að toppar Sambandsins voru
úr tengslum við almenna félags-
menn. Bent hefúr verið á að slík
værð hafi runnið á risann að hann
uggði ekki að sér fyrr en um sein-
an. Innanbúðarmenn í samvinnu-
hreyfingunni tjáðu blaðamanni að
ein skýringin á hruni Sambandsins
sé sú að því hélst illa á hæfum
starfskröftum. Drífandi fólk sem
vildi breytingar í takt við tímann
hafí alls staðar rekist á veggi, ráða-
menn vildu frekar sitja í hægindum
vanans en að takast á við krefjandi
verkefni. Því hafi verið mikill at-
gervisflótti úr Sambandinu þegar
mest reið á að hressa reksturinn
við og í stjómunarstöður hafi menn
fremur valist í krafti starfsaldurs
en atgervis. „Baunateljaramir" sátu
eftir þegar fólkið með fmmkvæði
haslaði sér nýjan völl í atvinnulífinu.
ímynd Sambandsins beið mikinn
hnekki vegna hneykslismála og nei-
kvæðrar umræðu. Ofríkistilburðir i
krafti einokunar sumra kaupfélaga
sköpuðu mikla óvild. Hneykslismál
á borð við Olíumálið, Kaffibauna-
málið, umræður um launamál yfir-
manna og það sem mörgum finnst
siðferðilegt gjaldþrot Sambandsins
í viðskiptum við þrotabú Kaupfélags
Svalbarðseyrar, hefur skaðað orð-
spor og viðskiptavild Samvinnu-
hreyfingarinnar.
Pólitísk fyrirgreiðsla í þeim
mæli sem viðgekkst á 4. og 5. ára-
tugnum gerði að verkum að mikið
af veldi Sambandsins stóð á brauð-
fótum og stóðst ekki prófraun sam-
keppninnar. Rangar fjárfestingar
og rólyndi velmektaráranna kom
risanum í koll, hann sofnaði á verð-
inum, dauðasvefni. Mörg sam-
vinnufélög lifa enn, framtíð þeirra
er undir því komin að þau átti sig
á breyttum aðstæðum.
MILLI samvinnuhreyfingarinn-
ar og Framsóknarflokksins
hafa legið ljósir og leyndir
þraeðir frá fyrstu tíð. Stofnandi
flokksins, Jónas Jónsson frá
Hriflu, sem jafnframtþví að
vera Framsóknarmaður var
eldheitur samvinnumaður,
sagði: „í þennan flokk hafa
skipað sér flest allir íslenskir
samvinnumenn. Hann er stund-
um nefndur Samvinnuflokkur,
en lögheiti hans er Framsókn-
arflokkur."
Sumarið 1916 hittust þeir Jónas
frá Hriflu, sem þá var rit-
stjóri tímarits ungmennafé-
lagshreyfingarinnar, og Hall-
grímur Kristinsson forstjóri Sam-
bandsins. „Þar byijuðu þau and-
legu tengsl sem síðan hafa haldist
milli samvinnuhreyfingarinnar og
Framsóknarflokksins," skrifar
Þórarinn Þórarinsson í Sókn og
sigrum: Sögu Framsóknarflokks-
ins. Ætla má að tengslin hafí orð-
ið meira en einungis andleg, ef
marka má hvemig Framsóknar-
menn hafa beitt pólitískum áhrif-
um í þágu samvinnuhreyfingar-
innar, í opinberri stjómsýslu,
bankakerfínu og á öðmm sviðum
þjóðfélagsins. Fyrirgreiðslan var
ekki látin ólaunuð. Erlendur Ein-
arsson segir í bók sinni: „Sam-
bandið studdi Framsóknarflokk-
inn að vísu fjárhagslega. Slíkt var
ekki óeðlilegt þar sem flokkurinn
studdi við bakið á Samvinnuhreyf-
ingunni."
Málgögn Framsóknarmanna,
dagblaðið Tíminn í Reykjavík og
Dagur á Akureyri, nutu einnig
góðs af Sambandinu. Komu þar
til stofnframlög í fyrstu, ábyrgðir
og árleg framlög einstakra áhuga-
manna. Þá tóku „einkum hin
myndarlegustu samvinnufyrir-
tæki“ að sér innheimtu áskriftar-
gjalda, eftir því sem Jónas frá
Hriflu skrifaði. Um stuðning við
málgögnin á síðari ámm segir
Erlendur að Tíminn hafi fengið
auglýsingar fram yfir það sem
„telja mátti eðlilegt út frá við-
skiptalegu sjónarmiði".
Hefð hefur verið fyrir því að
forstjóri Sambandsins sitji í mið-
stjórn Framsóknarflokksins og í
forystusveit samvinnuhreyfíngar-
innar hefur löngum mátt sjá
áhrifamenn í Framsóknarflokkn-
um. Eysteinn Jónsson, fyrmm
formaður Framsóknarflokksins,
fjármálaráðherra og alþingismað-
ur til margra ára, sat í stjóm
Sambandsins frá 1944 til 1978,
þar af varaformaður frá 1946 og
stjómarformaður 1975-78. Hann
var um árabii helsti tengiliður
Sambandsstjómarinnar og Fram-
sóknarflokksins.
Ef til vill hefur enginn lýst
tengslum Framsóknarflokksins og
samvinnuhreyfingarinnar af
næmara innsæi en Páll Pétursson
bóndi og þingflokksformaður
Framsóknarflokksins. í viðtali
sem Tíminn átti við Pál í tilefni
af 100 ára afmæli samvinnuhreyf-
ingarinnar 1982 sagði Páll: „Þá
held ég að gildi samvinnuhugsjón-
arinnar mætti bera mikið oftar á
góma sumra forvígismanna hreyf-
ingarinnar og jafnframt mætti
þeim vera ennþá ljósara að sam-
vinna er pólitík og án öflugrar
bijóstvarnar a stjómmálasviðinu
yrði að henni kreppt." Bóndinn á
Höllustöðum þurfti ekki að leita
út fyrir heimatúnin að samlíkingu
um hver hætta væri búin sam-
vinnuhreyfíngunni ef flokksins
nyti ekki við og sagði: „Samvinnu-
hreyfing án stjómmálaþáttöku
yrði eins og geltur hestur.“
UPPBYGGING OG HNIGNUN SAMBANDSINS
RISIDEYR
Framsóknarflokkurinn
Pólitískur bakhjarl
jé.
SANYO SUPER VHS VIDEÓTÆKI
Á EINSTÖKU VERÐI!
Kr. 79.500.- stgr.
►
►
►
►
►
►
Super VHS SEEE
Nicam stereo
Innbyggt textavarp
Long play
4 myndhausar
Mid mount ofl. ofl.