Morgunblaðið - 18.10.1992, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. OKTÓBER 1992
31
MANNSLIF
METIP
TIL FJAR
eftir Bergljótu Ingólfsdóttur
NÝLEGA lést í Bandaríkjunum rithöfundurinn Alex Haley, sjötugur að
aldri. Hann var þeldökkur, af afrískum uppruna, en fæddur og uppalinn
í Bandaríkjunum. Meðal verka hans er bókin Rætur (Roots), en í henni
leitar hann uppruna þeirra blökkumanna, sem fluttir voru nauðugir frá
heimkynnum sínum í Afríku til Bandaríkjanna og hnepptir í þrældóm.
Það er óhætt að segja að mönnum hafi opnast nýr heimur við lestur þeirr-
ar bókar og ekki síður við að sjá sjónvarpsþættina, sem eftir henn voru
gerðir. Þeir þættir voru sýndir víða um lönd, m.a. hérlendis.
Afrískur þræll brennimerktur fyrir flutning.
Dudu Sithole og Zandile Sambo, voru seldar fyrir 15 sterlingspund hvor.
V'ð öflun efnis fór höfundur marg-
ar ferðir til Afríku og átti þar
viðtöl við mikinn fjölda manna
af mismunandi ættflokkum, þar
sem munnmælasögur um afdrif
ættmenna, endur fyrir löngu,
höfðu lifað með kynslóð fram af kynslóð allt
til okkar daga.
Bókin Rætur er söguleg skáldsaga, höf-
undurinn fékk Pulitzer-verðlaunin fyrir hana
árið 1976 og hefur hún verið meðal mest
seldu bóka í Bandaríkjunum allar götur síðan.
Alex Haley er það þakkað að blökkumenn
í Bandaríkjunum kynntust betur uppruna sín-
um, og fengu við það breytta og betri sjálfs-
mynd. Vel má vera að bókin Rætur hafí
haft þau áhrif að nú er jafnan talað um af-
ríska Bandaríkjamenn þegar afkomendur
þrælanna eiga í hlut.
Fyrir sunnan Sahara
Það hefur ekki í annan tíma verið jafn
mikið ritað og rætt um þrælaverslunina fyrr
á tíð, í löndunum fyrir sunnan Sahara-eyði-
mörkina. Það er ekki síst ungt fólk sem þar
hefur átt hlut að máli. Ungur „poppari“ söng
fyrir nokkru inn á plötu og téxtinn fjallaði
um hörmungar þrælasölunnar. Er skemmst
frá því að segja að platan vakti feikna at-
hygli og sló öll þarlend sölumet.
Afríkuríkin eru mörg hver afar illa stödd
efnalega, skuldirnar hlaðast upp og íbúarnir
líða skort. í þeim fátæku löndum vex þeirri
skoðun fylgi að sanngjarnt sé að skuldir
þeirra við þau ríki, sem högnuðust á vinnu
afrískra þræla á sínum tíma, verði látnar
niður falla. Það þykir þó ekki öllum nóg að
gert, heldur eigi að fara farm á bætur fyrir
þau mannslíf sem glötuðust við þrælatökuna.
Auk þeirra sem fluttir voru á brott varð
mikið mannfall í umrótinu sem því fylgdi.
Málsmetandi menn í Afríkuríkjunum, s.s.
Ibrahim Babangida forseti Nígeríu, Nóbels-
verðlaunahöfundurinn Wole Soyinka og Abd-
ul Rahman fyrrverandi ráðherra í Tanzaníu,
eru þess fylgjandi að farið verði fram á niður-
fellingu skuldanna, en þeir telja að auk þess
þurfi að koma á nokkurs konar Marshail-
aðstoð hinna ríkari þjóða til handa fátækum
Afríkuríkjum. Ráðgert er að senda fulltrúa
þessara ríkja til Sameinuðu þjóðanna til að
koma þessari beiðni á framfæri.
Þrælahald í Evrópu
Þrælahald hófst ekki með mannflutningum
frá Afríku, það hefur fylgt mannkyninu lengi.
Þrælar voru í Evrópu frá fornu fari, við þekkj-
um það meira að segja úr íslandssögunni.
Grikkir héldu þræla til foma, almennt er
talið að þeir hafí ekki átt þar sem versta
vist, algengt var að þeim væri hjálpað til að
kaupa sér frelsi. Gríski heimspekingurinn
Plato hvatti landa sína til að fara vel með
þræla sína, hið sama gerði lærisveinn hans
Aristotelis.
í hinu foma Rómaríki var mikið um þræla
og áttu þeir misjafna ævi, allt frá því að
vera vel menntaðir kennarar til galeiðuþræla,
sem hlekkjaðir vom við árarnar. Þrælar unnu
nær öll störf við hirðina í Róm, þeir vom
matargerðarmenn, bakarar, skemmtikraftar
og skylmingamenn, svo eitthvað sé nefnt. Á
dögum Tranjan keisara (98-117 e.Kr.) var
þriðji hver Rómarbúi ánauðugur þræll.
Þrælahald var í Evrópu á miðöldum, það
minnkaði á tímabili en jókst svo aftur eftir
1300 e.Kr. Kristin kirkja fordæmdi ekki
þrælahald, prestar og prelátar höfðu þræla.
Það kom þó fyrir að kirkjunnar menn mót-
mæltu þrælasölu, einkum þegar kristnir
menn vora seldir „heiðingjum".
Þess má geta að í styijöldum og umróti í
Evrópu fyrr á öldum voru slavneskir stríðs-
fangar seldir í ánauð. Þaðan er komið heitið
„slave“ = þræll inn í ensku og önnur tungu-
mál.
Þegar leið á 19. öldina hafði þrælahald
verið lagt niður í Evrópu og víðast um hinn
vestræna heim.
Landafundir og þrælar
Fljótlega eftir að Evrópumenn settust að
í Norður- og Suður-Ameríku tóku þeir að
flytja afríska þræla til landa sinna, þeir fengu
með því ódýrt vinnuafl. Tilraunir til að gera
innfædda menn, Indíána, að auðsveipum
vinnuþrælum mistókst alveg. Þrælarnir vom
fluttir sjóleiðis við hinar verstu aðstæður og
létust unnvörpum á leiðinni. Þrælar urðu
margfalt fleiri í Suðurríkjum Bandaríkjanna,
þar sem þeir unnu á baðmullarekrum, við
sykur- og tóbaksrækt. Búskaparhættir vom
af öðmm toga í Norðurríkjunum og þegar
fram liðu stundir tóku menn þar að gagn-
rýna þrælahald og vildu afnema það. Arið
1808 var bannað með lögum að flytja þræla
til landsins. Abraham Lincoln var kjörinn
forseti árið 1860 og var hann mjög mótfall-
inn þrælahaldi. Þau mál vom svo til lykta
leidd í blóðugri borgarastyijöld 1861-1865
og höfðu norðanmenn betur. Abraham Linc-
NÚ ÞEGAR
AFRÍKUBÚAR VIUA
FARA FRAM Á
BÆTUR FYRIR
MANNSLÍF ÞAU SEM
GLÖTUÐUST VIÐ
ÞRÆLATÖKUNA, VID
HVAÐ SKYLDIÞÁ
VERA MIDAÐ?
oln afnám þrælahald með lögum, en féll svo
sjálfur fyrir hendi Suðurríkjamanns, eins og
kunnugt er.
Er hægt að verðleggja mannslíf?
Nú þegar Afríkubúar vilja fara fram á
bætur fyrir mannslíf þau sem glötuðust við
þrælatökuna, við hvað skyldi þá vera miðað?
Það voru ekki einungis Bretar, Portúgalir,
Spánveijar og Ameríkana sem fönguðu þræla
í Afríku. Afrískir höfðingjar létu sig hafa
það að selja menn, sem þeir fönguðu úr öðr-
um ættflokkum, í ánauð. Enginn leið er að
geta sér til um fjölda fangaðra þræla í Afr-
íku í þau árhundruð sem þrælatakan stóð
yfir, tölur um 30 millj. og allt til 130 millj.
manna hafa heyrst.
En er hægt að verðleggja mannslíf? Á 19.
öld birtist auglýsing í bresku tímariti þar sem
blökkupiltar (negro boys) voru boðnir til sölu
á 70 pund hver. í Áfríku benda menn á
bætur sem Þjóðveijar greiddu fyrir þá gyð-
inga, sem teknir vom af lífí í síðari heims-
styijöldinni.
Nær í tíma er dæmi frá Bretlandi. Árið
1985 var ung lögreglukona, Yvonne Fletc-
her, við skyldustörf fyrir utan sendiráð Líbýu
við St. James torg í London. Skyndilega var
skotið á hana úr glugga sendiráðsins og lést
hún samstundis. Fyrir það mannslíf greiddu
Líbýumenn 250.000 pund.
Þrælahald nútímans
Þrælahald viðgengst enn mitt í siðmenn-
ingunni. Karlar, konur og börn em ánauðug
og er þrælað út við hræðilegar aðstæður.
Það berast af því fréttir við og við, í löndum
þar sem mannréttindi em lítils metin. Rétt
þegar ofanskráð var komið á blað, bámst
fréttir af þrælasölu í Mozambique. Breskir
fréttamenn sem þar vora á ferð komust á
snoðir um þessa starfsemi. Þeir gerðu sér
lítið fyrir, fóm til landamæra Suður-Afríku
og Mozambique, villtu á sér heimildir og
þóttust vera næturklúbbseigendur í leit að
ódým vinnuafli. Þar komust þeir í samband
við blökkumann frá Suður-Afríku, Aaron
Mashegwane að nafni og sagði hann að það
væri létt verk að útvega þeim þræla. hann
gortaði af því að hann hefði síðustu 18 mán-
uði selt 3.000 menn á 50 pund hvern. Hann
býðst til að fylgja fólki út úr hörmungunum
í Mozambique og inn í Suður-Afríku, þar sem
hann segir að það geti fengið vinnu. Oft og
tíðum greiðir fólk fyrir þessa „fylgd“ og er
svo selt á landamæmnum. Kaupendur eru
bæði hvítir menn og þeldökkir, þrælana láta
þeir svo vinna kauplaust á bóndabæjum, í
verksmiðjum, við hreingerningar, í nætur-
klúbbum og vændishúsum. Neyðin er mikil
í Mozambique og íbúarnir em tilbúnir að
gera hvað sem er til að komast í burtu. Bresku
fréttamennirnir „keyptu“ tvær ungar stúlk-
ur, frænkur 22 ára gamlar, fyrir 15 pund
hvora. Stúlkunum var svo komið aftur til
síns heima en hvort foreldrarnir hafa aftur
þegið boð sölumanna um að koma stúlkunum
í vinnu í Suður-Afríku er ekki vitað.