Morgunblaðið - 17.11.1994, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 17. NÓVEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Erindi Jóhanns
Signrj ónssonar
BOKMENNTIR
L j ó ð
JÓHANN SIGURJÓNSSON
- LJÓÐABÓK
Eiríkur Hreinn Finnbogason
hafði umsjón með útgáfu.
Almenna bókafélagið hf.
1994 - 127 síður.
MÁLTÆKIÐ segir að listin sé
eilíf en lífið stutt. Oft virðist manni
þetta vera argasta öfugmæli því
að dæmin sýna að mikils háttar
listaverk eiga það til að týnast þeg-
ar höfundar þeirra hverfá af sjónar-
sviðinu. En máski er listin samt
eilíf þrátt fýrir allt. Af og til kemur
nefnilega fyrir að mikil listaverk
sem hljótt hafa farið fá dýpri merk-
ingu töluvert eftir dauða höfundar-
ins. Svo er um ljóðagerð Jóhanns
Sigurjónssonar.
Jóhann Siguijónsson ætlaði sér
að verða mikið leikritaskáld - og
varð það þrátt fyrir að hann lifði
óhefðbundnu, bóhemísku lífi sem
reyndist honum dýrara en efni
leyfðu. Eftir að hann ákvað að
hætta námi í dýralækningum sinnti
hann umfram allt þeirri köllun sinni
að skrifa. Lengi vel voru leikrit
hans talin merkilegasta framlag
hans til íslenskra bókmennta, enda
gerðu þau hann heimsfrægan á sín-
um tíma. Jóhann sló í gegn og lifði
það að sjá leikrit sín vera sýnd í
helstu menningarborgum álfunnar.
Sú staðreynd, að hann sveitapiltur
frá íslandi, skyldi ná svo langt úti
í hinum stóra heimi hefur eflaust
sáð fræi í hugskoti margra annarra
íslenskra rithöfunda og hvatt þá til
að gerast rithöfundar í öðrum lönd-
um. Jóhann er fyrstur
í röð útheijanna sem
gerðu misárangursrík-
ar tilraunir til að ná
fótfestu erlendis. Á
eftir honum komu
Gunnar Gunnarsson,
Jóhann Gunnar Sig-
urðsson, Kristmann
Guðmundsson og Jó-
hann Jónsson sem allir
rituðu bókmenntir á
framandi tungum.
En hvernig minn-
umst við skáldsins Jó-
hanns Siguijónssonar
nú á tímum? Leikrit
hans Fjalla-Eyvindur
Jóhann Siguijónsson
og Galdra-Loftur eru sett á fjalimar
með reglulegu millibili og einmitt
um þessar mundir gefst okkur kost-
ur á að sjá nútímaútgáfu af því
síðarnefnda, Óskinni, í Borgarleik-
húsinu. Leikrit Jóhanns eru lesin i
skólum landsins og sem leikrita-
skáld hefur hann markað óafmáan-
leg spor í leiklistarsögu okkar.
Eigi að síður hefur Jóhann vaxið
í aðrar víddir. Á undanförnum ára-
tugum hefur betur komið í ljós hve
Ijóðagerð hans, sem að vísu er ekki
stór að vöxtum, er frumleg og fram-
úrstefnuleg. Þótt auðvelt sé að
benda á að margt í skáldskap Jó-
hanns endurspegli misdauflega
ljóma klassískrar 19. aldar róman-
tíkur þá em innan um kvæði sem
geta aldrei verið túlkuð öðruvísi en
sem hreinustu perlur í íslenskri
bókmenntasögu. Með tímanum
virðast ljóð hans eiga sífellt brýnna
erindi við okkur.
Eiríkur Hreinn Finnbogason rek-
ur einmitt í eftirmála þeirrar bókar
sem hér er til umfjöllunar hvemig
fræðimenn hafa með stigvaxandi
þunga á seinustu ára-
tugum og ámm upp-
götvað mikilvægi
ljóðagerðar Jóhanns
Siguijónssonar. Eirík-
ur Hreinn minnir á að
íslendingar þekktu
ekkert til ljóðagerðar
Jóhanns fyrr en hann
hafði legið meira en tvo
áratugi í gröfmni. Jó-
hann dó tæplega fer-
tugur og hafði þá sjálf-
ur ekki gefið út neina
ljóðabók á íslensku.
Árið 1940, þegar Jó-
hann hefði orðið sex-
tugur, var ljóðum hans
loks safnað í eina heild. Þótt fram-
úrstefnuljóðið Sorg hafi birst í Vöku
1927 þá er það ekki fyrr en með
umræddri heildarútgáfu að íslenskir
lesendur taka að vakna til vitundar
um nýnæmið í ljóðagerð Jóhanns.
Og hvað er þá svo nýtt í mörgum
ljóðum Jóhanns? í stuttum blaða-
dómi er engin leið að rekja rann-
sóknir fræðimanna að þessu leyti.
Þó má nefna fáeitt. Hannes Péturs-
son skáld hefur rakið með óyggj-
andi hætti hvernig Jóhann hefur
sótt hugmyndir í Opinberunarbók
Jóhannesar til þess að undirstrika
heimsslitaboðskap í Sorg. Matthías
Viðar hefur mæta vel afhjúpað Bik-
arinn, hefðbundið ljóð að formi, sem
eitt af mögnuðustu symbólskum
ljóðum á íslensku og Jóhann Hjálm-
arsson bendir vafningalaust á í ljóð-
listarsögu sinni að íslensk nútíma-
ljóðlist hefjist með Sorg.
Eiríki Hreini tekst ágætlega í 14
blaðsíðna eft.irmála að draga saman
og endurspegla helstu viðhorf
fræðimanna til Ijóðagerðar Jó-
hanns. Sömuleiðis drepur hann á
ævi og önnur verk skáldsins þannig
að fullyrða má að hér sé á ferðinni
býsna notadijúg kynning á lífi og
ljóðum eins helsta brautryðjanda
nútímaljóðagerðar á íslandi. Ekki
er fullkomlega ljóst hvað hefur ráð-
ið vali ljóðanna en sé bókin borin
saman við fyrri útgáfur á ljóðum
Jóhanns má segja að hún nái að
endurspegla þávídd sem útgáfa
Atla Rafns Kristinssonar bar með
sér og þá samþjöppun sem fólst í
útgáfu Hannesar Péturssonar.
Snyrtilegur og jafnvel Iistrænn
frágangur er bókinni til sóma en
titillinn „Ljóðabók" þykir mér held-
ur dauflegur og segja fátt.
Leiðrétting
I ritdómi mínum um Heimspeki
á 20. öld, sem birtist í Mbl. 9. nóv.
sl., var rangur útgefandi nefndur
og blaðsíðutal rangt. Rétt er að
Heimskringla, Háskólaforlag Máls
og menningar, gaf út þessa 308
blaðsíðna bók. Beðist er velvirðing-
ar á þessum mistökum.
Ingi Bogi Bogason
Nýjar plötur
• ÚT er komin á geislaplötu á
vegum Skífunnar hf. jólaplatan
11 jólalög sem fyrst var gefin út
.1978.11 jólalögerein af þeim
jólaplötum sem spilaðar eru fyrir
hver jól og nægir að nefna lögin
Lítið jólalag og Þorláksmessu-
kvöld. Meðal annarra laga má
nefna: Það á að gefa bömum
brauð, Yfir fannhvíta jörð og Ein-
mana á jólanótt. Vert er að minna
á það að síðasta lag plötunnar er
flutningur Pálma á Faðir vor.
Söngvarar á 11 jólalögum er
Ragnhildur Gísladóítir, Pálmi
Gunnarsson, Laddi, Magnús
Kjartansson og Diddú en upptök-
um stjórnaði Magnús Kjartans-
son.
• FRUMBURÐUR hljómsveitar-
innar Tweetyer geislaplatan Bít.
Tweety er hljómsveit þeirra Þor-
valdar Bjarna Þorvaldssonar og
Andreu Gylfadóttur, en þau hafa
kallað til liðs við sig þá MánaSvav-
arsson, Eið Arnarsson og Ólaf
Hólm og þannig skipuð kemur
hljómsveitín fram á hljómleikum og
dansleikjum víða um land á næst-
unni. Á Bít eru tíu lög og eru átta
þeirra á íslensku en tvö á ensku.
„So Cool“ er hér í nýrri útgáfu, þar
sem hollenskur upptökustjórnandi,
Ad de Feyter, hefur farið höndum
um það, en þessi útgáfa lagsins
kemur einmitt út í Evrópu í byijun
janúar. Öll lögin á Bít eru eftir
Þorvald B. Þorvaldsson en textarnir
eftir Andreu Gylfadóttur, en þau
fengu sl. vor íslensku tónlistarverð-
launin sem laga- og textahöfundar
ársins 1993.
I þjónustu ríkisins
Kór Hafnarfjarðar
kirkju syngur
íslensk lög
BÆKUR
Æviminningar
SENDIHERRA
Á SAGNABEKK
eftir Hannes Jónsson. Útgefandi
Félagsmálastofnunin, Reykjavík
1994.296 bls., ijósmyndir, nafnaskrá.
HANNES JÓNSSON, fyrrver-
andi sendiherra, er hamhleypa til
vinnu. Hann hefur nú sent frá sér
fyrri hluta æviminninga sinna, þar
sem hann lýsir að-
draganda að því, að
hann réðist til starfa
í utanríkisþjónustunni
1954, störfum sínum
í sendiráðum íslands í
Bonn, London,
Moskvu og New York
og sem blaðafulltrúi
ríkisstjómar Ólafs Jó-
hannessonar frá 1971
til 1974.
Almennt fer Hann-
es góðum orðum um
samferðamenn. Hann
ber lofsorð á yíirmenn
sína í utanríkisráðu-
neytinu og lýsing hans
á ólafi Thors forsætisráðherra í
opinberri heimsókn hans til Bonn
í maí 1956 einkennist af aðdáun.
Helst virðist honum vera í nöp við
Sir Andrew Gilchrist, sem var
sendiherra Breta á íslandi, þegar
deilt var um útfærslu landhelginn-
ar í 12 sjómflur. Á Gilchrist annað
skilið en að vera lýst sem óvildar-
manni íslands. Það er rangt. Les-
andinn gæti einnig fengið þá mynd
af Gilchrist, að hann hefði fallið í
ónáð yfirboðara sinna eftir ís-
landsdvölina. Svo var alls ekki.
Bókin er meira en æviminning-
ar, því að í henni dregur Hannes
til dæmis einnig upp mynd af
ástandinu í Sovétríkjunum, þegar
hann dvaldist þar. Hann lýsir einn-
ig viðfangsefnum sínum og sendi-
ráðanna, þar sem hann starfaði.
Má segja, að í bókinni sé í senn
rakin saga höfundar og tíundaðar
ýmsar alkunnar staðreyndir, sem
snerta opinber störf hans. Þessi
blanda gerir textann á stundum
dálítið langdreginn og sundurlaus-
an. Útdrátturinn úr sögu utanrík-
isþjónustunnar skal nefndur til að
rökstyðja þetta álit.
Hannes segir frá því, að
Kondrad Adenauer, kanslari V-
Þýskalands, hafí lofað Ólafi Thors
100 milljón marka láni til langs
tíma með lágum vöxtum í maí
1956, skömmu fyrir þingkosning-
ar. Eftir kosningarnar var Ólafur
hins vegar ekki áfram
í stjórn og Adenaúer
dró lánsloforðið til
baka. Þjóðveijar vildu
ekki lána kommún-
istastjóm á Íslandi,
sem ætlaði að segja
upp vamarsamningn-
um við Bandaríkin.
Þeir beindu málinu
hins vegar í NATO-
farveg og tengdist
lánveiting til íslands
síðan ákvörðun ríkis-
stjómar Hermanns
Jónassonar, um að
hætta við uppsögn
varnarsamningsins.
Hannes segist að vísu ékki hafa
staðfesta vitneskju um þetta:
„Spurningin er: Keyptu Banda-
ríkjamenn ríkisstjórn Hermanns
Jónassonar með stórláni til þess
að falla frá brottvísun hersins?"
segir á blaðsíðu 74 og síðan í beinu
framhaldi: „Um það get ég ekkert
sagt.“ Brátt hlýtur að koma að
því, að unnt verði með vísan til
bandarískra gagna að fá svar við
þessari spurningu, sem svo margir
hafa velt fyrir sér síðan 1956.
Á bókarkápu stendur, að bókin
hafi að geyma áður óbirtar upplýs-
ingar um jákvæð viðhorf Willams
Rogers, utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna, til brottfarar varnarliðs-
ins 1972. Þá var vinstri stjórn að
nýju við völd hér undir forsæti
Ólafs Jóhannessonar og var Hann-
es blaðafulltrúi hennar og starfaði
í Stjórnarráðshúsinu með Ólafi.
Hannes segir frá því, að hann
hafí samið kynningarrit um stefnu
ríkisstjórnarinnar í varnarmálum
til dreifingar til erlendra blaða-
manna. Olafur hafi hins vegar
bannað honum að senda ritið frá
sér, af því að ríkisstjórnin hefði
ekki stuðning meirihluta þing-
manna við brottför varnarliðsins.
Þessi uppljóstrun Hannesar er
mun merkara framlag til sögu ís-
lenskra öryggismála en það, sem
Rogers sagði á fundi með Einari
Ágústssyni utanríkisráðherra
1971 og skáletrað er í bókinni, „að
Bandaríkjamenn mundu flytja her
sinn frá Keflavík, ef íslendingar
óskuðu þess. Það væri þáttur í
grundvallarstefnu Bandaríkjanna
að hafa ekki herlið erlendis nema
viðkomandi ríkisstjóm óskaði eftir
því. “ Of mikið er að túlka þetta
sem „jákvæð viðhorf" til brottfar-
ar varnarliðsins. Orð Rogers eru
einungis til marks um það, að
Bandaríkjastjórn ætlaði að standa
við varnarsamninginn, sem unnt
er að segja upp með 18 mánaða
fyrirvara. Varla kemur það sendi-
herranum á óvart?
Eins og áður segir er bókin
nokkuð sundurlaus, af því að þar
ægir svo mörgu saman. Lesandinn
getur þyí gripið ofan í hana hér
og þar, en þarf ekki að lesa hana
í samhengi. Hún er skrifuð þannig
að einstakir kaflar hennar geta
staðið sjálfstæðir. í upphafí sagði,
að höfundur færi almennt hlýleg-
um orðum um samferðamenn sína.
Undir lok bókarinnar er honum
þó uppsigað við blaðamenn, sem
gegndu störfum fyrir erlendar
fréttastofur hér á landi og gefur
til kynna, að þeir hafi ekki verið
starfi sínu vaxnir og verið í
„fréttasvikamyllu". Aðdróttanir
Hannesar í garð ónafngreindra
manna í þeim kafla bókarinnar,
sem fjallar um þessa „svikamyllu“,
eru lýti á bókinni.
Björn Bjarnason
TONLIST
Hljómdiskar
ÞAR AÐEINS YNDI ÉG
FANN
íslensk kórtónlist. Kór Hafnar-
fjarðarkirlgu. Stjórnandi Helgi
Bragason. Undirleikur Ingunn
Hildur Hauksdóttir.
EKKI liggur alltaf í augum uppi
ágæti margra húsganga eða alþýð-
legra laga. Það er nefnilega ekki
sama hvernig þau eru flutt. Hér
höfum við dæmi um mjög góðan
flutning sem sýnir lögin í „réttu
ljósi", hvert
og eitt
þeirra hefur
sinn yfir-
lætislausa
þokka með
skýrt mót-
uðum hend-
ingum - og
kannski eru
það þær
sem gera
útslagið.
Kór Hafn-
arfjarðar-
kirkju er að
yísu fyrsta
flokks, í það
minnsta í
þessari tón-
list, en stjórnandinn, Helgi Braga-
son, hlýtur að eiga mestan heiður
af þessum eftirtektarverða og
hreinlega fallega flutningi, þar sem
tregafullur tónn laganna blandast
ákveðnum frískleika, sem lætur þó
ekki mikið yfir sér - en er samt
fyrir hendi. Þegar lag einsog í Hlíð-
arendakoti - sem löngu er orðinn
húsgangur - nær athyglinni og
maður hlustar með ánægju, segir
það væntanlega töluvert um söng
kórsins og vinnubrögð og smekkvísi
stjómandans.
Auðvitað eru lögin misgóðar tón-
smíðar, en mörg gullfalleg í sínum
einfaldleika, sbr. þjóðlögin - yfir-
leitt í mjög vönduðum útsetningum.
Þetta kemur engum, sem á annað
borð þekkir til íslenskra sönglaga,
á óvart.
Oft fer samt þokki laganna, svo
ekki sé talað um fegurð, forgörðum
í slælega mótuðum flutningi, sem
nemur ekki
„hinn rétta
tón“, en
reynir í þess
stað að
„skreyta
þau“ með
asnalegum
uppátækj-
um í ætt við
„tralalalla
voff! voff!“
Hér höf-
um við
vandaðan
flutning og
mjög
ánægjuleg-
an á falleg-
um og al-
þýðlegum íslenskum Iögum. Flest
sungin án undirleiks (sem betur
fer!), en nokkur með píanóundirleik,
sem Ingunn Hildur Hauksdóttir
annast með ágætum.
Oddur Björnsson
Hannes Jónsson