Þjóðviljinn - 13.11.1976, Blaðsíða 9

Laugardagur 13. nóvember 1976 ÞJÓDVILJINN — SIÐA 9
Kristján Jóh. Jónsson
og Árni Bergmann skrifa
Dagbók borgaralegs skálds er niunda
ljóðabók Jóhanns Hjálmarssonar aö þýö-
ingum frátöldum. Hiin skiptist i fjóra hluta
sem eru aðgreindir mað númerum en for-
sendur þeirrar skiptingar eru ekki auð-
séðar. Hún virðist helst markast af þvi að i
fyrsta og öðrum hluta eru unnlend yrkisefni
i meirihluta en erlend i tveim þeim siðari.
Þar á ég við kvæði eins go „John Keats”,
„Frá Feneyjum”, ..Duino”, „Trieste”, „1
Dolomitunum”, „A leiðinni vrá Colfosco til
Cortina D’Ampezzo” osfrv. Eitt ljóð fellur
utan þessarar fjórskiptingar. Það er nafn-
laust og sett framan við fyrsta hlutann eins
og nokkurs konar inngangur.
Auöskilin Ijóð eða „opin".
Eins og vænta má þegar margreynt
skáld á i hlut eru áberandi heildareinkenni
á þessum ljóðum. Þau eru mjög auðskilin.
Það virðist markmið höfundar að ganga
þannig frá þeim að hver einasti maður geti
lesið þau átakalaust og skilið allt sem i
þeim stendur. Það eina sem einhverjum
gæti reynst dálitið erfitt að kyngja er notk-
un erlendra staða- og mannanafna sém
skáldið hefur að þvi er virðist dálitla til-
hneigingu til að slá um sig með.
Nú er það svo að i sjálfu sér er hvorki gott
né vont að skrifa ljóð sin þannig að þau séu
öllum skiljanleg. Ég nefni þetta hér sér-
staklega vegna þess að þetta hefur verið
svo einkar vinsælt tilefni til sleggjudóma.
Þeir eru þá oftast á þá leið að ljóð séu þvi
skemmtilegri og betri þeim mun torskildari
sem þau eru eða þeim mun auðskildari, allt
eftir þvi hver á heldur. Aðdáendur tor-
skildra ljóða virðast yfirleitt kæra sig koll-
ótta um það hvers vegna ljóðið er torskilið.
Þeirra ánægja er öll fólgin i þvi að skýra og
sýna og sanna með þvi sinar eigin góðu gáf-
ur og ég get aldrei skilið hvers vegna nógu
erfiðar krossgátur og skákþrautir og annað
slikt getur ekki komið i staðinn fyrir ljóð i
slikum tilfellum. Hrifning manna af ein-
földum ljóðum er sömu takmörkum háð.
Eina skynsamlega markmiðið með þvi að
gera skáldskap sérstaklega auðskilinn er
að gera þar með aðgengilegt eitthvað sem
sá sami skáldskapur hefur fram að færa.
Hvort sem menn dá og meta auðskilinn eða
torskilinn skáldskap eru menn, með þvi að
setja slikt á oddinn, að leggja rækt við
formið formsins vegna og það kann ekki
góðri lukku að stýra.
Hugsanir likar þessum hljóta að vakna
við lestur Dagbókar borgaralegs skálds.
Hver er sá greiði sem lesandanum er gerð-
Fyrir
utan
veit
enginn
hvert stefnir
Jóhann lljálmarsson.
ur með þvi að gera efni kvæðanna svo að-
gengilegt sem raun ber vitni? Hvað birtist
þegar ljóðið er opnað eins og ég hygg að
Jóhann Hjálmarsson hafi sjálfur lýst þess-
um kveðskaparmáta sinum? Með öðrum
orðum: hvað hefur Jóhann Hjálmarsson að
segja i ljóðum sinum? Að minu viti má
skipta ljóðum þessarar bókar i tvennt eftir
þvi hvort þau eru sviðsett utan dyra eða
innan.
Öryggið
Ég held að sá lifsskilningur sem fram
kemur i þessari bók sé hvað best sáman
dreginn i kvæðinu „Ég nýt þessa dags”:
Föstudaginn 1. febrúar 1974 kl. 15,35
Hef ég skrúfað fyrir útvarpið
sest i stól
til að hlusta á tist fuglanna i garðinum
og horfa á dóttur mína leika sér á gólfinu.
Þegar ég skrifa þessar linur
sækir hún sér biað
og teiknar
innri rödd sina.
Ég heyri öðru hvoru í strætisvagninum
og i flugvélum sem fljúga yfir.
lleimurinn er hér inni.
Fyrir utan veit enginn hvert stefnir.
Jóhann horfir á mannlifið út um stofu-
.gluggann og bilrúðuna eða heyrir i þvi
álengdar eins og i Ijóðinu hér á undan.
„Fyrir utan veit enginn hvert stefnir” og
þar er ekki hægt að vera öruggur. Ef maður
reisir sinn litla heim inni hjá sér getur mað-
ur þó verið öruggur að nokkru leyti. Þá er
mun auðveldara að verjast öllum þessum
áleitnu spurningum um mennina og lif
þeirra, andstæðurnar i samfélaginu og yfir-
leitt allt þetta sem angrar svo mjög öll
þessi skáld sem yrkja af löngun til að glima
við þau vandamál sem skipta sköpum með
mönnum.
Ég sagði áðan að ljóðum Jóhanns mætti
skipta eftir sviðsetningu. Ef þau fjalla um
eitthvað sem er utan heimilis virðist tvennt
ráðandi. Sé um pólitisk mál að ræða bæta
þessi ljóð engu við einlita túlkun ihalds-
blaða og frétta sbr. „Laugardagur 19. jan-
úar 1974” (bls. 88) sem er um Soishenitsyn
og allt það. Hafi skáldið hins vegar sjálft
brugðið sér út fyrir landsteinana er sjón-
hringur „túristans”allsráðandi með sögu-
fræg herbergi og annað þviumlikt i önd-
vegi:
Hér er iltnur af bókum og dauða
og inn um opinn glugga
herbergisins þar sem skáldið
kvaddi þennan heim
berast raddir
sölumannanna á torginu
án þess að rjúfa einkennilega kyrrðina.
Á heimavelli.
Þegar Jóhann Hjálmarsson yrkir á
heimavelli eða með öðrum orðum i stofunni
sinni, er enginn til að leggja honum skoð-
analinu og það hefur sfn áhrif. Þar kemur
fram bæði einlægni og skemmtilegur skiln-
ingur á viðfangsefnum. Besta dæmið um
þetta er liklega fyrsta kvæðið i bókinni sem
fjallar um sköpunarmátt skáldsins. Þar er
minnst skemmtilega á að ekki er nóg að
ætla að yrkja. Þörfin til þess að skapa verð-
ur að vera með i leiknum:
Ég vaknaði snemma i morgun
til að yrkja ijóðið sem ég hafði lengi ætlað
að yrkja.
Ég settist við borðið, stakk blaði i ritvélina
og beið þess að orð og setningar hyldu
hvitt lómið.
Dyrnar voru opnar og þegar dætur minar
vöknuðu
komu þær til min með teikniblöð og liti.
Þær hófust þegar handa. Blöðin voru ekki
lengi auð
lieldur þakin húsum, skýjum, biluin, flug-
vélum,
fólki og köttum.
Þær máttu ekki vera að þvi að borða
morgunverð.
Ég stóð upp frá borðinu, fór út úr herberg-
inu
og skildi þær eftir i fögnuði sköpunarinnar.
i ritvélinni var blaðið autt.
A gólfinu breiddu mörg ljóð úr sér
skráð á græn teikniblöð
á drungalegum febrúarmorgni.
Kristján Jóh. Jónsson
Trúin á innblásturinn
Sigurður Guðjónsson. t leit að
sjálfum sér. Iðunn 1976.
Höfundur Truntusólar hefur
sent frá sér safn greina og hug-
leiðinga sem lýsa hugðarefnum
hansog skoðanaþróun siðustu ár.
í formála lýsir Sigurður van-
trausti á algenga islenska ævi-
sagnaritun fyrir það, að hún sé
mestan part upptalning ytri at-
vika „Hitt tel ég mjög fátitt, ef
ekki einsdæmi, að menn skrái
sögu hugmynda sinna, reynslu og
siðast en ekki sist skynjunar, svo
að segja um leið og dagarnir liða.
Þessi bók hefur þó að miklu leyti
orðið til á þann hátt”.
Sjálf hugmyndasagan, sem Sig-
urður villkalla svo, situr þó ekki i
fyrirrúmi i þessari bók. Til þess
er honum of mikið niðri fyrir:
hann vill fyrst og fremst koma á
framfæri ádrepu á falsguði, á
giidismat sem honum finnst
spillt og rangt, og þá mæla með
öðru i staðinn. Það er þessi keðja
fyrirbæra sem er honum mestur
þyrnir i augum: kirkja, kapitai-
ismi, efnishyggja Til þessa þri-
stirnis rekur hann með ýmsum
blæbrigðum gæfuleysi manna nú
og hér. „Þeir (prestarnir) halda
dauðahaldi i gamlar og úreltar
hugmyndir, sem nú eru á góðri
leið að gera heiminn að vellandi
Sigurður Guðjónsson.
helvíti ofbeldis, morða, hungurs
og kúgunar” segir á einum stað.
„Frelsi það er við sláum upp með
risaletri á forsiðum dagblaðanna
á tyllidögum reynist eftir allt
saman eiga upphaf sitt og endi i
þvi að allir eru jafn frjálsir að
þrúgast niður i þennan eymdar-
dal, þar sem verslunaræði,
gróðafikn, hégómagirni, vaida-
streita, ófyrirleitni og mannhatur
eru helstu náðarmeðulin”, segir i
annarri grein.
Andspænis þessum ósköpum
stillir Sigurður upp þörf fólks fyr-
ir „traust” fyrir ,,að opna sig”.
Þar með fylgir hrifning á þeirri
kynslóð, sem a.m.k. að nokkrum
hluta sneri baki við þvi mati á
verðmætum sem rikt hefur á okk-
ar slóðum og leitaði farsælla lif-
ernis i nýjum sambýlisháttum
(kommúnur, blómabörn, hippi).
En Sigurður viðurkennir reyndar
undir lokin, að þessu fólki hafi
mörgu hverju tekist miður en til
stóð að festa i sessi nýtt mat á til-
verunni. Þar með verður sterkari
eftir þvi sem liður á syrpu þessa,
sá boðskapur höfundar, að væn-
legast sé að freista gæfunnar á
innlöndum, „hlustaá alheiminn”.
Vegurinn að „kjarna allra hluta”
hann „liggur i gegnum sjálf okk-
ur”. Hinn félagslegi tónn vikur
fyrir lýsingum á hugljómun ein-
verustunda með náttúrunni: „Ég
trúi þvi að ég hafi blátt áfram
skynjað leyndardóminn djúpa,
uppsprettu lifsins. Hugur minn
sem var tómur og dauður varö nú
heiðrikur og tær. Ég sá allt i nýju
og skæru ljósi. Náttúran hafði
umskapasti æðri mynd. Þegar ég
gekk upp móana á Valhúsahæð
talaði til min hvert smáblóm,
söng við mér hvert strá, brosti til
min hver mosaskóf, hvislaði að
mér hver steinn”.
Akveðnar þverstæður má finna
i þessum hugsanaferli. Annars-
vegarheldur Sigurður viða (t.d. i
greininni Kynslóðaskipti) fram
þeirri kenningu, sem gerir sam-
félagmeð öllu ábyrgt fyrir van-
sæld manna og ógæfu. Eiturlyfja-
neysla hlýtur t.d. þá réttlætingu,
að hún sé tilraun einstaklinga i
nauðum til að rjúfa einangrun
sem fjandsamlegt samfélag hafi
dæmt þá til og endurheimta sitt
sjálf. A hinn bóginn verður það þá
ekki aðalatriöi hjá höfundi að um-
bylta þessu margseka þjóðfélagi
(þótt vissulega hafi hann samúð
með slikum áformum) heldur
það, að hver sé sinnar gæfu smið-
ur. Að frelsunin liggi um ihygla
einsemdarieit að „týndri speki
þroskuðustu anda mannskyns-
ins.”
Sigurður er gagnorðari og
hressilegri penni en obbinn af
þeim sem hafa mikla trú á dul-
rænni reynslu. Kapp hans og á-
kefð getur verið smitandi, ein-
lægni hans vekur samúð. Hann
tekur mjög mið af sinni miklu
fyrirmynd, Þórbergi Þórðarsyni,
einkum og sér ilagi Bréfi til Láru.
Þessa gætir bæði i prédikuninni
og isjálfslýsingum höfundar, sem
sveiflast á milli sjálfsháðs og
sjálfshafningar. Bókin nýtur
góðs af þessari fyrirmynd, en
ekki r.ema að vissu marki: það
kemur að þvi að lesanda finnst
lærisveinninn of háður meistar-
anum — þetta verður sérstaklega
áberandi i ádrepunni á kirkju og
klerka. Það er reyndar með þvi
undarlegasta i bókinni, hve mjög
hin lúterska rikiskirkja getur far-
ið i taugarnar á höfundinum, það
minnir helst á þá áráttu að menn
noti sin stærstu skot til að plaffa
með á spörfulga.
Ef þessi bók er borin saman
við frumraun Sigurðar Guðjóns-
sonar, Truntusól, þá er þar
skemmst frá að segja, að Truntu-
sól var að þvi leyti mun fróðlegri,
sem hún var miklu persónulegri
heimur og rækilegar byggður at-
vikum og manneskjum. t þessari
bók eru allt önnur hlutf., hið al-
menna ræður rikjum, reiðin,
hneysklunin, beiskjan, vonin,
hrifningin, sælan. „t leit að sjálf-
um sér" er þvi einhæfari bók,
enda þótt höfundur komi viða við.
Hún hefði styrkst ef minna hefði
verið treyst á hinn almáttka inn-
blástur, hugljómunina. en þeim
mun meira byggt á athugun,
könnun, natni við hin einstöku
dæmi veruleikans sem allur mál-
flutningur þarf á að halda.
Arni Bergniann.