Tíminn - 24.10.1992, Page 5

Laugardagur 24. október 1992
Tíminn 5
Einsetinn skóli eða
tvöfaldur bílskúr
Svavar Gestsson skrifar
Þegar rætt er um þróunarstig þjóðfélaga er
margt haft til viðmiðunar. Sumir telja ís-
skápa, bflskúra og bflafjöld á hverja fjöl-
skyídu. Aðrir mæna á hagvöxt líðandi stund-
ar. Aðrir vilja reikna út grænar þjóðartekjur
— það er vilja leggja mat á þjóðartekjur og
hagvöxt með hliðsjón af því hversu mikið er
gengið á höfuðstól auðlindanna, sem dregst
þá frá venjulegum hagvaxtarútreikningi.
Allar eru þessar aðferðir umdeildar. En eitt
er minna og minna umdeilt og það er að
miða við framlög til menntunar, rannsókna
og vísinda. Það hefur skapast almenn sam-
staða um það að eftir því sem þjóðir eru
rausnarlegri á þeim sviðum, þeim mun lík-
legra sé að þær búi við góð lífskjör í framtíð-
inni.
Hefnir sín — síðar
Núverandi ríkisstjórn fslands hefur ekki
skilið þessi grundvallaratriði. Þess vegna er
menntakerfið og framlög til rannsókna skor-
in niður með sama hnífnum og allt annað.
Það mun að vísu ekki koma niður á heildar-
lífskjörum í dag og á morgun, kannski ekki
fyrir næstu kosningar. En niðurskurður í
menntamálum á íslandi kemur niður á okk-
ar lífskjörum síðar — kannski um aldamót,
kannski fyrst eftir 10 ár. En um það eru allir
sammála að þessi skammsýni mun hefna sín
síðar.
Það er af þessum ástæðum sem það er
nauðsynlegt að hafa menntamálaráðherra
sem þorir að ganga á móti straumnum; hef-
ur kjark til þess að gera kröfur fyrir hönd
skólanna, nemendanna, og þar með framtíð-
arinnar og menningarinnar. Menntamála-
ráðherrann á að vera á framtíðarvaktinni í
hverri ríkisstjórn. Ef hann tekur undir hin
skammsýnu niðurskurðarsjónarmið og
verður viljalaust verkfæri í höndum fjár-
málasjónarmiðanna einna, er hann verri en
enginn.
Eins og Grikkland og
TVrkland
Því miður eru þessi sjónarmið sett fram að
gefnu tilefni. Það er skorið niður um allt
skólakerfið og einnig á vettvangi menning-
armála: Samkvæmt fjárlagafrumvarpinu fyr-
ir næsta ár sýnist mér að framlög til
menntamála í heild séu um 15 milljarðar
króna, fyrir utan framlög til safna og menn-
ingarmála af ýmsu tagi. Útgjöld fjárlaga-
frumvarpsins eru 111 milljarðar króna.
Framlögin eru því 13,5% til menntamála og
þar með lægra hlutfall en öll árin aftur til
ársins 1986, sem hlutfall af ríkisútgjöldun-
um í heild.
Ef framlögin til skólamála eru borin saman
við þjóðarframleiðsluna í heild, sem fjár-
lagafrumvarpið áætlar um 390 milljarða
króna á næsta ári, nema fjárlögin til
menntamála aðeins um 3,8% af þjóðarfram-
leiðslunni á næsta ári. Þar með eru framlög
íslendinga til þessa málaflokks komin niður
að því sem gerist í Tyrklandi og Grikklandi
— langt fyrir neðan aðrar þjóðir Norðvestur-
Evrópu.
Og þegar málin eru skoðuð í heild, er ekki
að undra þó að heildartölurnar séu ljótar:
1. Leikskólalögin hafa ekki verið fram-
kvæmd; reglugerð samkvæmt þeim hefur
ekki verið gefin út og ekki heldur unnin að
fullu. Og ákveðið er að endurskoða grunn-
skólalög, sem engin reynsla er komin á, af
því að þeim hefur aldrei verið beitt!
2. Grunnskólinn hefur verið skorinn niður.
Kennslustundum hefur verið fækkað veru-
lega. Mest er fækkunin á kennslustundum í
íslensku, gjörsamlega andstætt því sem
flestir héldu fram, meðal annars mennta-
málaráðherra. Börnum í bekkjardeild hefur
verið fjölgað. Ráðist er að Námsgagnastofn-
un, sem verður að sæta meiri niðurskurði en
aðrar stofnanir ríkisins. Gert er ráð fyrir því
að selja Skólavörubúðina og að flytja
Kennslugagnamiðstöð til Kennaraháskóla.
Ákvarðanir einkennast af niðurskurði og
samdrætti og einræðisstíl.
Grunnskólalög eru sett í endurskoðun í 18
manna nefnd. Samt eru lögin ný. Um þau
náðist full samstaða á Alþingi. Tillögur Sjálf-
stæðisflokksins voru samþykktar við með-
ferð málsins á Alþingi. Samt eru lögin end-
urskoðuð. Reynslan sýnir þegar að Sjálf-
stæðisflokkurinn meinti ekkert með því sem
hann heimtaði í menntamálum, þegar hann
var í stjórnarandstöðu. Hann er alvörulaus
hentistefnuflokkur og hefur nú í mennta-
málum náð saman við afturhaldssamasta
flokkinn í menntamálum í síðustu ríkis-
stjórn — Alþýðuflokkinn. En enginn maður
hefur gengið Iengra í fjandsamlegum árás-
um á menntakerfið en sá eftirmaður Gylfa Þ.
Gíslasonar sem heitir Jón Baldvin Hanni-
balsson.
3. Þróun fram-
haldsskólakerf-
isins er stöðvuð.
Framhalds-
skólalögin eru
sett í nefnd líka.
í sömu 18
manna nefnd-
ina. Þar er eng-
inn fulltrúi
kennarasamtaka
frekar en annars staðar, því kennarasamtök-
in eru alltaf hundsuð. Þar eru sjónarmið
landsbyggðarinnar sniðgengin. Þar er þess
vandlega gætt að engir fræðslustjórar fái að
vera, nema þeir hafi flokksskírteini Sjálf-
stæðisflokksins upp á vasann. Nefndin starf-
ar svo lokað að enginn veit hvað þar er að
gerast. Alls konar blaður sleppur þó frá ráðu-
neytinu um málið af og til, eins og að loka
eigi framhaldsskólunum; stefnuræða for-
sætisráðherra var notuð til þess að heimta
lokun skólakeríisins. Það var eina framlag
hans til menntamála í þeirri ræðu, sem oft-
ast er kölluð stefnuleysisræðan. En hún var
ekki stefnulaus í menntamálum. Lokunar-
stefnan var á dagskrá og hann gleymdi auö-
vitað að geta þess hver var menntamálaráð-
herra þegar framhaldsskólalögin voru sett:
það var Birgir ísleifur Gunnarsson, sem er
líka fyrrverandi borgarstjóri. Það er að vísu
ekki undrunarefni að fátt komi jákvætt um
skólamál frá Davíð Oddssyni; eftir hans
borgarstjóratíð er skólakerfi Reykvíkinga
verr á vegi statt en skólastarf nokkurs staðar
annars staðar á landinu, þegar á heildina er
litið.
4. Háskólarnir hafa fengið sinn skerf. Virkar
aðgerðir til að laða saman stofnanir háskóla-
stigsins eru strandaðar. Framlögin til Há-
skóla íslands á næsta ári verða aðeins 89% af
því sem þau voru í fyrra — að raunvirði.
Beitt er sömu einræðisvinnubrögðunum
gagnvart háskólastiginu og víðar þekkist af
hálfu íhaldsins. Gleggsta dæmið er Kennara-
háskólinn, sem fékk tilskipun um að hefja
ekki fjögurra ára kennaranám, sem hann
hafði þó undirbúið samkvæmt lögum. Til-
skipunin kom með nokkurra vikna fyrirvara.
Lokunarstefnan er einnig ríkjandi á háskóla-
stiginu: Nú er rætt um það í fullri alvöru að
breyta háskólalögunum og loka háskólan-
um, vegna þess að hann getur ekki tekið við
fólki á sama hátt og verið hefur. Og hvert fer
það fólk, sem ekki kemst í háskóla eða fram-
haldsskóla eða í sérskólana? Það fer á at-
vinnuleysisskrá.
5. Rannsóknir. Síðasta ríkisstjóm sam-
þykkti tíu ára áætlun um tvöföldun á fram-
lögum til rannsókna og þróunarstarfsemi.
Sú áætlun var framkvæmd undanbragða-
laust í síðustu stjórn. Þannig voru framlög
til þróunar og
rannsókna aukin
um 25% strax á
árinu 1991. Nú-
verandi ríkis-
stjórn skar strax
niður framlög til
þróunarstarfs,
vísinda og rann-
sókna. Það, sem
hún gerir síðan,
er að lofa rann-
sóknarsamfélaginu peningum ef það tekst að
selja ríkisfyrirtæki! Og þeir peningar eru
ekki settir á menntamálaráðuneytið heldur
fjármálaráðuneytið, til þess að það sé öruggt
að ekki eyrir hrökkvi til rannsókna nema
fjármálaráðuneytið telji að öllu hafi verið til
haga haldið. Aldrei hefur niðurlæging
menntamálaráðuneytisins verið eins algjör
og sl. sumar, er sett var nefnd til að skoða
þessi rannsóknamál, án þess að mennta-
málaráðuneytið hefði með hana að gera, sem
þó er ráðuneyti rannsókna og vísinda.
6. Endurmenntun og fullorðinsfræðsla.
Hvergi verður þess vart að menntamála-
ráðuneytið sinni endurmenntun og fullorð-
insfræðslu. Þar er ekki um að ræða frum-
kvæði að neinu leyti. Það tókst að knýja fram
lagasetningu um málefnið á sl. vori. Það var
stjórnarandstaðan sem barði það fram. En
ekkert gerðist samt. Það dugir ekki með öðr-
um orðum að rétta þeim félögum hjálpar-
hönd. Þeir kunna ekki að taka í hana. Þeir
kunna ekkert annað en að Iáta undan stöð-
ugum niðurskurðarkröfum forsætisráðherr-
ans og formanns Alþýðuflokksins, sem eru
eins og kunnugt er yfirfjármálaráðherrar í
núverandi ríkisstjórn. (Samanber það að
sama daginn og Friðrik mælti fyrir sínu
draumafrumvarpi á AJþingi, þá mælti Jón
Baldvin fyrir sínu draumafrumvarpi á fundi
úti í bæ og allir vissu, að minnsta kosti fjöl-
miðlarnir, hvor það var og er sem valdið hef-
ur.)
7. Nemendur í grunnskólum sæta því að
kennslan er skorin niður, námsgögnin sem
þeir fá eru lakari en áður. Verkmenntir fram-
haldsskóla og sérskóla eru í hættu, meðal
annars vegna breytinga á Lánasjóði íslenskra
námsmanna. Fækkun f undirbúningsdeild
Myndlista- og handíðaskólans er talandi
dæmi: Fækkun frá fyrri árum úr 130 til 160
nemendur í 60 nemendur.
Og auðvitað er niðurskurður Lánasjóðsins
skuggalegustu tíðindin:
- Stórfelld lækkun framlaga.
- Stórfelld aukning lántöku.
- Fækkun nemenda, sérstaklega kvenna.
Enginn hópur í þjóðfélaginu hefur orðið að
sæta annarri eins kjaraskerðingu og náms-
menn í framhaldsskólanámi; skerðingin á
kjörum þeirra er yfir 30 af hundraði.
Yfirlýsing Stcingríms
Þetta er ófagur ferill. Sem betur fer er ekki
allt ljótt; en það er eins og tilviljunin ein
ráði. Dæmi um jákvæða ákvörðun er fjar-
nám kennara, sem tekin er vegna þess að
ráðherrann átti engra annarra kosta völ og
gat ekki stöðvað tímans þunga nið. En já-
kvætt er það samt. En í heildina tekið er
stefnan því miður metnaðarlítil og kraftlaus
og einkennist af miðstýringu (dæmi: KHÍ,
MH), lokun (dæmi: 18 manna nefnd, fram-
haldsskólalög, Háskólinn) og niðurskurði
(dæmi: grunnskóli, háskóli). Og niðurstaðan
er þessi: Lægri framlög til menntamála á ís-
landi en nokkurs staðar annars staðar á okk-
ar menningarsvæði.
Það verður að vísu að viðurkenna að
menntamál og menningarmál hafa ekki ver-
ið gildur hluti af þjóðmálaumræðunni í
þessu landi á undanförnum áratugum. Þó
hefur oft tekist, meðal annars í tfð síðustu
ríkisstjórnar, að lyfta skólanum ofar á for-
gangslista þjóðfélagsins. Nú þarf enn átak í
þessu skyni og það er lífsnauðsyn einmitt
um þessar mundir svartsýni og atvinnuleys-
is. Eg tók eftir því að í viðtalsþætti fyrir
nokkrum dögum sagði formaður Framsókn-
arflokksins að menntamálunum ætti að hlífa
við niðurskurði. Þetta er mikilvæg stefnuyf-
irlýsing. Ég er og hef reyndar lengi verið
þessarar skoðunar. Ég skora á fleiri forystu-
menn stjórnmálaflokkanna að tjá sig um
þetta mál. Því fleiri sem lýsa því yfir að nið-
urskurðarhnífurinn megi ekki lenda í skóla-
málunum, því betra. í þessu sambandi má
benda á að íslendingar verja lægra hlutfalli
til skólamála en aðrar þjóðir, sem við berum
okkur saman við. Þess vegna þarf skólinn
aukningu en ekki niðurskurð.
í upphafi var á það minnst að þjóðir og
stjórnmálamenn nota mismunandi forsend-
ur til að meta lífskjör sín. Sumir telja tvö-
falda bflskúra til marks um hina æðstu lífs-
hamingju. Aðrir einsetna skóla. Ég tek ein-
setinn skóla fram yfir tvöfalda bflskúra.